Hvað getur þú sagt mér um peléeísk og plínísk eldgos?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað getur þú sagt mér um peléeísk og plínísk eldgos?
Eldgos eru flokkuð á ýmsa vegu. Einna algengast er að nota aðferð George P.L. Walker, en hann flokkaði eldgos í hawaiisk (basísk hraungos), stombólsk (sprengivirk hraungos), vúlkönsk (stopul sprengivirkni með eða án hraungúls) og plínísk (sem hafa verið nefnd þeytigos á íslensku). Einnig eru tveir flokkar þar sem utanaðkomandi vatn hefur mikil áhrif á kvikuna, annars vegar surtseysk gos (basísk) og hins vegar phreato plínísk gos (súr) sem er í rauninni undirflokkur plínískra gosa.

Þessi flokkun Walkers byggir fyrst og fremst á tætingu kvikunnar í gosopi og dreifingu gjóskunnar sem myndast við það. Kostur þessarar aðferðar er að hægt er að beita mælistiku á gosefni til að meta aðstæður á tímum eldgoss. Þessi flokkunaraðferð er hins vegar háð sprengivirkni eldgossins og segir því minna til um eldgos þar sem meginhluti efnanna kemur upp á föstu formi sem hraun eða hraungúll og enn minna um blandgos.

Plínískt eldgos eru kennd við fjölfræðinginn Pliníus eldri sem fórst þegar Vesúvíus á Ítalíu gaus árið 79 og lagði borgina Pompei í rúst. Plínísk gos einkennist af háum gosmekki (20-45 km) og stöðugu útstreymi kviku í langan tíma. Kvikan er seig, köld og vatnsrík sem veldur því að hún tætist í gosrásinni og myndar gjósku. Gjóska og eldfjallagufur troðast út um gosopið á miklum hraða (allt að 600 km/klst) og mynda gosmökkinn ofan við eldstöðina. Þessar aðstæður valda því að gjóskan dreifist um mjög stórt landsvæði. Dæmi um slík eldgos eru eldgosin í Heklu 1947 og 1104, eldgosið í Öskju 1875 og eldgosið í Öræfajökli 1362. Kvikan sem kemur til yfirborðs í slíkum eldgosum er iðulega ísúr til súr. Hægt er að lesa um súra og ísúra kviku í svari sama höfundar við spurningunni Hvað er átt við með súrum, ísúrum og basískum eldgosum?

Í plínískum eldgosum rís gosmökkurinn hátt til himins en í pelée gosum myndast fyrst hraungúll sem stíflar gosrásina og mikill þrýstingur byggist upp. Þegar gosefnin ná að brjóta sér leið upp á yfirborðið nær gosmökkurinn ekki að rísa hátt upp í loftið heldur þeytist brennheit gjóskan á miklum hraða niður hlíðar eldfjallsins sem gjóskuhlaup.

Pelée eldgos draga nafn sitt af eldfjallinu Pelée á karabísku eyjunni Martiník, sem gaus með voveiflegum hætti 8. maí árið 1902. Í þessu eldgosi eyddist borgin St. Pierre og fórust allir íbúarnir, í kringum 30.000, að undaskildum einum manni og einni konu.

Eldgosið hófst með þeim hætti að súr, seig og vatnsrýr kvika tróðst út um toppgíg eldfjallsins og myndaði hraungúl. Hraungúllinn myndaði tappa í gosrásina þannig að fyrir neðan hann hlóðst upp mikill þrýstingur. Þann 8. maí brast tappinn og kvikan streymdi hratt upp á yfirborðið. Sökum lágs vatnshlutfalls varð tæting kvikunnar ekki næg og útstreymi ekki nógu stöðugt til að lyfta gosmekkinum hátt í loft upp eins og í plínísku eldgosi heldur náði gosmökkurinn einungis 8-12 km hæð. Gjóskan streymdi því sem gjóskuhlaup niður hlíðar eldfjallsins með ofangreindum afleiðingum. Hægt er að lesa um gjóskuhlaup í svari sama höfundar við spurningunni Hvers konar eldgos lagði Pompei í rúst?

Í flokkunarkerfi Walkers flokkast þetta eldgos í fjallinu Pelée sem vúlkanskt. Þegar gosið er hins vegar skoðað í heild sinni er hér um að ræða blandgos, það er upphaflega er það hraungúll sem treðst upp um gosopið og eyðist síðan í vúlkanskri sprengingu. Þegar við tölum um peléeísk eldgos erum við því að tala um blandgos þar sem ofangreint ferli endurtekur sig.

Á Vísindavefnum eru fjölmörg önnur svör sem fjalla um eldgos, til dæmis:

• Hver er munurinn á sprengigosi og seigfljótandi gosi?
• Hvað er súpereldgos?
• Hvernig myndast súr kvika?
• Hvernig myndast gossúlur og guststrókar í eldgosum og hver eru ensku orðin yfir þessi fyrirbæri?
• Hvað er eldgos heitt?

Myndir:

• Wikimedia Commons:
  • Pelean Eruption-numbers.svg
  • Plinian Eruption-numbers.svg

---

Hér er einnig svarað spurningunni:

Hvað gerðist í Martiník árið 1902?

...