Hver er munurinn á eldstöð, eldstöðvakerfi og megineldstöð? Er þetta allt það sama?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hver er munurinn á eldstöð, eldstöðvakerfi og megineldstöð? Er þetta allt það sama?
Ekki er allt þetta alveg það sama, eins og skýrt er hér að neðan:

Eldstöð er samkvæmt Íslenzkri orðabók Menningarsjóðs: Eldfjall, staður þar sem eldgos er eða hefur orðið. Orðið er þannig almennt, án tillits til gerðar eða stærðar: Hekla er eldstöð, einnig Eldborg á Mýrum, Skjaldbreiður og Krafla.

Eldstöðvakerfi nefnist hópur eldstöðva sem ætla má að tengist sameiginlegu kvikuhólfi eða upptakasvæði bergkviku í jarðmöttlinum. Hugtakið er tiltölulega nýtt, frá því um 1970, og kemst meðal annars kringum þá spurningu hversu mörg eldfjöll/eldstöðvar séu á Íslandi — eru Snæfellsjökull eða Lakagígar til dæmis ein eldstöð eða margar? Eldstöðvakerfi á Íslandi ofansjávar eru 30 að tölu. Flest eru eldstöðvakerfin mynduð af megineldstöð og sprungusveimi (-rein) sem sker hana; megineldstöðin er virkasti hluti kerfisins. Í rekbeltunum raðast sprungusveimar skástígt eftir flekamótunum og liggur megineldstöð kerfisins yfir skurðpunkti flekamóta og sprungusveims (mynd). Eldstöðvakerfin er nefnd ýmist eftir megineldstöðinni - Hekla, Grímsvötn, Krafla - eða (ef hún er ógreinileg) eftir jarðhitakerfi hennar (Svartsengi, Reykjanes).

Megineldstöð er staður, oftast fjall, þar sem gýs (hefur gosið) aftur og aftur, þar sem „þróuð“ bergkvika (ísúr, súr) kemur upp auk basalts, og sem iðulega tengist háhita-jarðvarmakerfi. Megineldstöðvar „þróast“ með tímanum, en talið er að líftími þeirra geti verið um milljón ár: Á Reykjanesskaga eru fjórir sprungusveimar þar sem jarðhitakerfi skilgreinir miðju þeirra: Reykjanes, Svartsengi, Krýsuvík, Brennisteinsfjöll. Þetta má líta á sem megineldstöðvar á frumstigi, endurtekin basaltgos en engar þróaðar bergtegundir, og einungis lágreistir fjallshryggir marka flekamótin undir. Jarðhitanum veldur grunnstæð kvika sem hitar grunnvatnið þannig að það streymir til yfirborðsins.

Þroskaðar megineldstöðvar á rekbeltinu eru til dæmis Askja og Krafla, með öflugu jarðhitakerfi, líparíti (ríólíti) og öskju (ketilsigi), yfir kvikuhólfi á 3ja km dýpi. Þarna er skorpan of þunn til að geta borið háreist eldfjall.

Utan rekbeltanna er skorpan þykkri og dýpra á kviku – til dæmis 7-10 km undir Heklu og sennilega ennþá dýpra undir Snæfellsjökli og Öræfajökli, enda eru þessi eldfjöll reisuleg. Þau gjósa eða hafa gosið mörgum sinnum og bergtegundir þeirra spanna allt frá basalti til líparíts. Hins vegar tengjast þau ekki jarðhitakerfi, að öllum líkindum vegna þess hve djúpt er á bráð.

Myndir:

• Mynd af Eldborg: Mats: Íslandsmyndasafn © Mats Wibe Lund. (Sótt 10. 5. 2016).
• Teikning: Teiknað eftir korti Axels Björnssonar: Dynamics of crustal rifting in NE Iceland. Journal of Geophysics 90: 10151-10162 (1985).

...