Hvenær var byrjað að halda 17. júní hátíðlegan?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvenær var byrjað að halda 17. júní hátíðlegan?
Í heild sinni hljóðaði spurningin svona:

Hvenær var byrjað að halda 17. júní hátíðlegan? Ef það er í fyrsta skipti 1944 á lýðveldishátíðinni var þá einhver fyrirrennari? 1. des er vissulega fullveldisdagurinn en var heimastjórninni fagnað á ákveðnum degi á hverju ári um tíma og ef við förum enn aftar í söguna; var einhverntímann haldið upp á konungsafmæli eða slíkt?

Þjóðhátíðardagur Íslendinga, 17. júní, er haldinn hátíðlegur ár hvert til þess að fagna lýðveldisstofnun hér á landi árið 1944. Fyrir þann tíma skipaði dagurinn þó einnig sess í hjörtum landsmanna, því að 17. júní var fæðingardagur Jóns Sigurðssonar (1811-1879), helstu sjálfstæðishetju Íslands. Dagurinn var valinn sem þjóðhátíðardagur til þess að heiðra framlag hans til baráttu Íslendinga fyrir sjálfstæði frá Dönum.

17. júní var í fyrsta skipti haldinn hátíðlegur í Reykjavík árið 1886. Þar var um að ræða einkaframtak Þorláks Ó. Johnson, kaupmanns í Reykjavík. Þau hátíðarhöld festust þó ekki í sessi og lítið fór fyrir deginum næstu árin. Á fyrstu árum 20. aldar tóku stúdentahreyfingar og ungmennafélög sig saman til að heiðra minningu Jóns á 17. júní, en þær skemmtanir voru þó yfirleitt fábrotnar. Fyrstu heimildir um vegleg hátíðarhöld á 17. júní eru frá árinu 1907, en þá var fæðingardegs Jóns minnst með lúðraþyt og ræðuhöldum á Austurvelli í Reykjavík; samkoman taldi 4-6 þúsund manns, eða um helming allra bæjarbúa. Sambærilegar samkomur voru haldnar á Ísafirði og Akureyri.

Árið 1911, á aldarafmæli Jóns Sigurðssonar, náðu hátíðarhöld á 17. júní svo nýjum hæðum. Í Reykjavík hófst dagurinn með samkomu á hátíðarsal Lærða skólans, svo var haldið til hátíðarguðsþjónustu í Dómkirkjunni. Eftir hana hófst skrúðganga sem endaði í Hólavallakirkjugarði, þar var blómsveigur lagður á leiði Jóns. Auk þess voru ræðuhöld á Austurvelli, tónlistaratriði og aðrar uppákomur. Ákveðinn hápunktur hátíðarhaldanna var þegar Háskóli Íslands var settur í fyrsta sinn með vígsluathöfn í Alþingishúsinu. Þá var hinum bláhvíta fána, sem var tillaga Einars Benediktssonar ljóðskálds að þjóðfána Íslendinga, flaggað af svölum Alþingishússins. Þetta vakti mikla athygli enda var staða íslenska fánans eitt af heitustu málefnum líðandi stundar. Sama dag hélt Ungmennasamband Íslands fyrsta allsherjaríþróttamótið á Melavelli, þar sem síðar reis Þjóðarbókhlaða, og tóku alls 70 íþróttamenn þátt.

Sambærileg dagskrá fór fram víða á Vestfjörðum, á Akureyri og hjá Vestur-Íslendingum í Winnipeg. Mikil stemning var á þessum samkomum og víða var farið að tala um 17. júní sem þjóðhátíðardag í kjölfarið, þó að hann hafi ekki orðið yfirlýstur þjóðhátíðardagur Íslendinga fyrr en eftir lýðveldisstofnun. Ætla má að sú stigmögnun sem átti sér stað í fullveldisbaráttu Íslendinga á öðrum áratugnum hafi átt þátt í því að festa daginn í sessi sem hátíðisdag. Jón Sigurðsson var á þeim tíma orðinn ákveðin táknmynd fyrir sjálfstæðisbaráttu Íslendinga, eins konar þjóðhetja.

Áður en 17. júní varð að þeirri hátíð sem hann er í dag gegndu aðrir dagar hlutverki þjóðhátíðardags hjá Íslendingum. Ber þar fyrst að nefna fullveldisdaginn 1. desember, en þá er þess minnst þegar Ísland varð fullvalda ríki árið 1918.

Á millistríðsárunum var víða haldið uppá 17. júní og 1. desember, dagarnir höfðu báðir stöðu þjóðhátíðardags þó að fullveldisdagurinn hafi yfirleitt haft meira vægi í huga almennings. Þá var sautjándanum fagnað með útiskemmtun, skrúðgöngu, íþróttum og leikjum, og íþróttahreyfingin sá að mestu um skipulag. Fullveldisdeginum var yfirleitt fagnað innandyra, ýmist með samkomum, dansleikjum og samsöng, eða inná heimilum. Þar sem fullveldisdagurinn er um vetur var erfitt að fagna honum utandyra. Það setti mark sitt á hátíðarhöldin, og hafði áhrif á þá þróun að sautjándinn hafði betur í baráttunni um þjóðhátíðardagstitilinn. Fyrsti desember var þó afar þýðingarmikill dagur fyrir Íslendinga á fyrstu áratugunum eftir fullveldistökuna, en á tímum seinni heimsstyrjaldarinnar féll deyfð yfir öll hátíðarhöld.

Segja má að hátíðarhöld á fullveldisdaginn hafi aldrei náð sér almennilega á strik eftir seinni heimsstyrjöldina, ekki síst vegna þess að árið 1945 lýsti Ólafur Thors forsætisráðherra því yfir að 17. júní væri þjóðhátíðardagur Íslendinga. Sautjándinn átti þannig að gegna sama hlutverki og fullveldisdagurinn áður, og var sú ákvörðun bundin í lög árið 1971 þegar dagurinn var lögskipaður sem almennur frídagur. Eftir lýðveldisstofnun varð 1. desember að hátíðar- og baráttudegi íslenskra stúdenta.

Hátíðarhöld af því tagi sem hér um ræðir voru í upphafi 20. aldar að töluverðu leyti bundin við þéttbýli. Fólk á sveitabæjum hafði sjaldnast tök á því að hverfa frá vinnu sinni þar sem huga þurfti að búinu. Það var ekki fyrr en útvarpseign varð almenn á 4. áratugnum sem ábúendur urðu varir við hátíðarhöldin með hátíðardagskrá útvarpsins.

Áður en Ísland varð fullvalda ríki var stærsti áfanginn í sjálfstæðisbaráttunni þegar komið var á heimastjórn 1. febrúar 1904. Dagurinn var haldinn hátíðlegur í nokkur ár í kjölfarið, en féll svo í skuggann af fullveldisdeginum og 17. júní.

Þar sem spyrjandi nefnir sérstaklega konungsafmæli má nefna að á tímum yfirráða Dana héldu Íslendingar þau vissulega hátíðleg. Um aldamótin 1900 var yfirleitt flaggað og boðið til veislu, jafnvel skotið upp flugeldum. Þau hátíðarhöld voru þó ekki mjög alþýðleg og oftar en ekki bundin við einkasamsæti valda- og áhrifamanna. Mesti hátíðarbragurinn var yfir heimsóknum konungs til landsins. Þá var oft talað um þjóðhátíðir og mikið um dýrðir, hús máluð, flaggstangir reistar og kvæði ort til heiðurs konungi. Má þar nefna hátíðarhöldin 1874, á þúsund ára afmæli Íslandsbyggðar, og konungskomuna 1907.

Þjóðhátíðardagurinn hefur verið haldinn hátíðlegur í rúma öld og yfirbragð hátíðarhaldanna breyst nokkuð. Áður fyrr var mikil andakt yfir deginum, sögulegur bakgrunnur hans í hávegum hafður, skemmtun hin siðsamlegasta og áfengisneysla í lágmarki. Í seinni tíð hefur dagurinn snúist um skemmtidagskrá, leiktæki og gasblöðrur fyrir börnin, og tónleika og heldur meiri drykkju en fyrr á tíð, fyrir þau sem eldri eru. Þó er ekki vafi á að dagurinn er og hefur verið mikill hátíðisdagur í hugum Íslendinga.

Heimildir:

• Árni Björnsson. Saga daganna. Reykjavík: Mál og menning, 1994.
• Páll Björnsson. Jón forseti allur? Táknmyndir þjóðhetju frá andláti til samtíðar. Reykjavík: Sögufélag, 2011.
• Dagbókin. Morgunblaðið, 29. september 1914, 1502.
• Hallgrímur Hallgrímsson. „Þjóðhátíðin 1874.“ Tíminn, 2. ágúst 1924, 1-4.
• Heimastjórnartíminn. Stjórnarráð Íslands. (Sótt 10. júní 2021.)
• V. St. „Þegar Íslendingar eignuðust Þjóðhátíðardag.“ Lesbók Morgunblaðsins, 17. júní 1951, 317-324.
• „Virðingarát.“ Fjallkonan, 6. júní 1906, 98.
• Þjóðminjasafn Íslands. Þjóðhættir. 31. Hátíðir og merkisdagar. 56. Lifnaðarhættir í þéttbýli V: Dagamunur og félagslíf. 83. Aðdragandi lýðveldisstofnunar. (Sótt 10. júní 2021.)

Myndir:

• Magnús Ólafsson. Iceland sovereignty 1918 m olafsson. Myndin er fengin af Wikimedia Commons. (Sótt 10. júní 2021.)
• Magnús Ólafsson. Íþróttamót á Melavelli, 17. júní 1911. Myndin er fengin af Pycryl.com. (Sótt 10. júní 2021.)
• Magnús Ólafsson. Konungskoma Friðriks VIII. Myndin er fengin af Pycryl.com. (Sótt 11. júní 2021.)
• Bjarni Brynjólfsson. 17. júní í Reykjavík. Myndin er eign Reykjavíkurborgar og birt með góðfúslegu leyfi. (Sótt 14. júní 2021.)

Höfundur þakkar Ragnheiði Kristjánsdóttur, prófessor í sagnfræði við Háskóla Íslands, fyrir yfirlestur....