Af hverju var lýðveldi stofnað á Íslandi og hver stofnaði það?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Af hverju var lýðveldi stofnað á Íslandi og hver stofnaði það?
Lýðveldi þýðir að þjóðhöfðingi ríkis erfir ekki embættið heldur er kjörinn. Stofnun lýðveldis á Íslandi árið 1944 markaði endalok sambands Danmerkur og Íslands sem staðið hafði í aldir. Smá saman höfðu Íslendingar þó fengið aukið sjálfstæði. Fyrst fengum við löggjafarvald í séríslenskum málum (1874), heimastjórn (1904) og loks fullveldi 1918. Fullveldisviðurkenningin fól í sér að Ísland varð sjálfstætt ríki.

Samkvæmt sambandslagasamningnum, sem veitti Íslandi fullveldi, voru Ísland og Danmörk tvö sjálfstæð ríki með eigin þing og ríkisstjórn. Þau höfðu þó sameiginlegan konung sem á þessum tíma var orðinn valdalítill. Það varð fljótlega ljóst að vilji var til þess á Íslandi að segja upp sambandslagasamningunum um leið og hægt væri (eftir 1943) og þar með konungssambandinu við Danmörk. Þann vilja mátti annars vega rekja til löngunar til að ráða að fullu yfir eigin landi og stjórn og hins vegar til stuðnings nútímahugmynda um lýðræði. Samkvæmt slíkum hugmyndum skal allt ríkisvald eiga uppruna sinn hjá almenningi.

Árið 1928 samþykkti Alþingi að stefna að uppsögn sambandslagasamningsins. Í kjölfar hernáms Þjóðverja á Danmörku í apríl ákvað Alþingi að taka konungsvaldið til sín í ljósi breyttra aðstæðna vegna hernámsins. Ári síðar (17. maí 1941) samþykkti Alþingi svo að segja upp sambandslagasamningnum og stefna að stofnun lýðveldis.

Það var Alþingi, með samþykki kjósenda, sem stóð að stofnun lýðveldisins. Eftir að samþykkt hafði verið að segja upp sambandslagasamningunum þurfti að breyta stjórnarskránni og einnig að halda þjóðaratkvæðagreiðslu um uppsögn sambandslagasamningsins. Þjóðaratkvæðagreiðsla um uppsögn samningsins og breytingar á stjórnarskrá var haldin í maí 1944. Kosningaþátttaka var gífurlega mikil (98,4%) og nær allir kjósendur studdu bæði stofnun lýðveldis og uppsögn sambandslagasamningsins.

Ný stjórnarskrá fyrir lýðveldið Ísland tók gildi 17. júní 1944. Þann dag var lýðveldið formlega stofnað á Þingvöllum. Fyrsti forseti lýðveldisins var Sveinn Björnsson sem var kjörinn af Alþingi. Sveinn var sjálfkjörinn fjórum árum síðar. Fyrstu almennu forsetakosningarnar voru svo haldnar árið 1952. Þá var Ásgeir Ásgeirsson kosinn forseti. Næstur til að verða forseti var Kristján Eldjárn (1968-1980), þá Vigdís Finnbogadóttir (1980-1996), svo Ólafur Ragnar Grímsson (1996-2016) og loks Guðni Th. Jóhannesson (frá 2016). Forseti Íslands kemur ekki að daglegri stjórn ríkisins og er fremur valdalítill. Embættið er engu að síður mikilvægt í táknrænum skilningi. Það minnir á sjálfstæði landsins og sameinar landsmenn.

Mynd:

• 2008 Skjaladagur - Sambandslagasamningurinn 1918. Upprunalega frá Þjóðskjalasafni Íslands. (Sótt 26.6.2019).

...