Hvernig leit Reykjavík út árið 1918?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvernig leit Reykjavík út árið 1918?
Upprunalega spurningin var:

Hvers konar borg var Reykjavík árið 1918, hvernig var umhorfs í borginni þá?

Árið 1918 var Reykjavík bær með nálægt 15.000 íbúum. Fátt í bæjarmynd og skipulagi bar þess vott að þar væri höfuðborg fullvalda ríkisins. Með tilkomu heimastjórnar árið 1904 fóru ýmsir að velta fyrir sér ásýnd Reykjavíkur og hvernig bærinn gæti best þjónað hlutverki sínu sem höfuðstaður landsins. Lítið svigrúm var við Austurvöll og annars staðar í miðbænum fyrir opinberar byggingar sem reisa þurfti í nánustu framtíð. Lóðir í miðbænum voru í einkaeigu, landverð hátt og uppkaup eigna til umbóta í skipulagi óhugsandi miðað við stöðu landssjóðs. Nærtækt var að líta til Arnarhólstúns sem var í eigu ríkisins. Þar reis Safnahúsið á árunum 1906–9 og hugmyndir voru uppi um byggingu háskóla, ráðherrabústaðar og landsspítala á hólnum sjálfum og nærliggjandi lóðum. Árið 1916 setti Guðjón Samúelsson fram sína fyrstu tillögu um þyrpingu opinberra bygginga efst á Skólavörðuholti í tengslum við byggingu listasafns Einars Jónssonar á hæðinni. Þau áform þóttu óraunhæf og urðu að bíða betri tíma.

Árið 1918 var hluti miðbæjarins enn í sárum eftir stórbruna 25. apríl 1915. Í kjölfar eldsvoðans samþykkti byggingarnefnd bann við byggingu timburhúsa í þéttri byggð. Með því lauk glæstu skeiði timburhúsa í byggingarsögu Reykjavíkur. Nýtt og varanlegt byggingarefni var komið til sögunnar, steinsteypan, en með því urðu þáttaskil í byggingarsögu bæjarins. Ekkert heildarskipulag var til fyrir Reykjavík á þessum tíma. Árið 1916 kom út bókin Um skipulag bæja eftir Guðmund Hannesson prófessor, fyrsta fræðiritið um borgarskipulag út kom á íslensku. Í bókinni gagnrýndi Guðmundur ástand skipulagsmála í Reykjavík og fyrirhyggjuleysi við mótun nýrrar byggðar, ekki síst þar sem farið að reisa flest ný hús úr varanlegum efni.

Lítið var um verklegar framkvæmdir í Reykjavík árið 1918 og kom þar margt til: dýrtíð og vöruskortur vegna styrjaldar, fjárskortur ríkis og bæjar og óhagstætt veðurfar. Byggingu Reykjavíkurhafnar lauk í október 1917. Hafnargerðin var umfangsmesta verklega framkvæmd í sögu bæjarins og varð höfnin brátt þungamiðja atvinnulífs í borginni. Mikill húsnæðisneyð var árið 1918 vegna mikils aðstreymis fólks á sama tíma og lítið var um húsbyggingar. Til að bregðast við íbúðaskorti létu bæjaryfirvöld byggja umdeild bráðabirgðahús, Suðurpól við Laufásveg. Á sama tíma reis byggð á Skólavörðuholti við götur kenndar við heiðin goð og fornar hetjur. Þar spruttu upp stök smáhús á stórum lóðum þar sem hver eigandi byggði eftir sínu höfði, oft af miklum vanefnum. Algengt var að byrjað væri á kjallara og flutt inn í hann en eftir það varð áralangur dráttur á framkvæmdum.

Á sviði byggingarlistar var stund milli stríða árið 1918. Ráðunautur landsstjórnarinnar í húsagerð og frumherjinn í stétt arkitekta, Rögnvaldur Á. Ólafsson, lést úr berklum 14. febrúar 1917. Aðstoðarmaður hans, Einar Erlendsson húsameistari, tók við starfi hans fyrir ríkið og gegndi því fram til 1. maí 1919, er Guðjón Samúelsson var ráðinn í hans stað. Hann hafði þá nýlokið háskólaprófi í byggingarlist, fyrstur Íslendinga á 20. öld. Guðjón var við nám í Kaupmannahöfn allt árið 1918 og kom lítt við sögu mála. Hann dvaldi í Reykjavík 1915–1917 og teiknaði nokkrar byggingar, meðal annars stórhýsi Nathans & Olsens á brunalóð við Austurstræti 16. Það var hæsta hús landsins á sinni tíð og með því var tónninn gefinn um hæð og gerð þeirra stórborgarbygginga sem risu í miðbænum næstu áratugina. Dísilrafstöð var við húsið sem þjónað gat hluta miðbæjarins uns Elliðaárstöðin hóf starfsemi 1921. Gas frá gasstöðinni við Hlemm var almennt notað til lýsingar og eldunar en kol til upphitunar. Vegna kolakorts og verðlags hófst stórfelld mótekja á ný á styrjaldarárunum 1917–1919.

Loftskeytastöðin á Melunum var ein fárra opinberra bygginga sem vígð var árið 1918. Höfundur hússins var Einar Erlendsson húsameistari. Efst á voldugum boga yfir aðaldyrum er hvítur fálki á bláum skildi, skjaldarmerki Íslands á árunum 1904–1918, hér hluti af einkennismerki Landssímans. Bylgjurnar í merkinu minna á mikilvægi stöðvarinnar í fjarskiptasögunni. Þar hófust þráðlausar skeytasendingar til skipa, þaðan var útvarpað í fyrsta sinn auk þess sem stöðin var tengiliður landsins við útlönd ef sæsíminn brást. Með fullveldinu eignaðist þjóðin nýtt skjaldarmerki, krýndan skjöld sem á var markaður fáni Íslands. Skjaldberar voru hinir fjórir landvættir Íslands, dreki, gammur, uxi og risi. Höfundur hins nýja merkis var Ríkarður Jónsson myndhöggvari. Eitt fárra húsa í Reykjavík sem auðkennt er með ártalinu 1918 er Þrúðvangur við Laufásveg 7. Það ber öll merki þess að vera úr steinsteypu en var í raun hlaðið úr grágrýti. Sami maður byggði húsið og teiknaði það, Jens Eyjólfsson byggingarmeistari. Eigandi þess var frú Margrét Zoëga, sem átti og rak Hótel Reykjavík sem brann 1915.

Árið 1918 kom út lítið kver sem bar heitið Íslensk húsgerðarlist. Höfundurinn var Alfred Jensen Råvad, danskur arkitekt sem búið hafði í Chicago, bróðir athafnamannsins Thors Jensen. Í ritinu beindi Råvad athygli að gömlu torfhúsunum en uppbygging þeirra átti að hans mati margt skylt með gotneskri byggingarhefð. Rit Råvads vakti marga til vitundar um gildi þess að þróa hér á landi nýjan byggingarstíl með sérþjóðlegum einkennum. Með útgáfu þess hófst stutt en forvitnilegt skeið þjóðlegrar rómantíkur í íslenskri byggingarsögu, tímabil steinsteypta burstabygginga í sveitum landsins. Í öðru riti sem Råvad samdi árið 1915 lýsti hann stórbrotinni framtíðarsýn sinni á höfuðborg hins fullvalda konungsríkis Íslands. Hann sá fyrir sér sporbraut milli Reykjavíkur og Hafnarfjarðar, eins konar „borgarlínu“ sem byggðin myndi þróast meðfram. Á Litluhlíð átti að reisa stjórnarbyggingar og nýja dómkirkju en á Öskjuhlíðinni sjálfri háskóla ásamt landsspítala. Með því yrði lagður grundvöllur að raunverulegri en um leið virðulegri höfuðborg, auðugum verslunarstað sem ætti skilið að vera áfangi á þjóðleiðinni um norðanvert Atlantshaf.

Heimildir:

• Guðmundur Hannesson, 1916. Um skipulag bæja (Reykjavík: Skipulagsstofnun; Hið íslenska bókmenntafélag, 2016).
• Guðjón Friðriksson, Saga Reykjavíkur: bærinn vaknar 1870–1940 (Reykjavík: Iðunn 1991–1994).
• Guðný Gerður Gunnarsdóttir, Hjörleifur Stefánsson, Guðmundur Ingólfsson, Kvosin: byggingarsaga miðbæjar Reykjavíkur (Reykjavík: Torfusamtökin 1987).
• Råvad, Alfred J., Íslenzk húsgerðarlist = Islandsk architektur. (Kaupmannahöfn: Høst & Søn 1918).
• Råvad, Alfred J., Et større Danmark (Kaupmannahöfn: 1915).

Myndir:

• Ljósmyndin af Austurstræti 16 er eftir Magnús Ólafsson og er varðveitt á Ljósmyndasafni Reykjavíkur.
• Myndir af Austurstræti og Frakkastíg: Flickr - Ljósmyndasafn Reykjavíkur. Ljósmyndari: Magnús Ólafsson. (Sótt 21. 9. 2018)
• Mynd af Loftskeytastöðinni: Fálkinn, 11. árgangur 1938, 26. Tölublað - Timarit.is. (Sótt 22.09.2018).

Spurningu Ragnars er hér svarað að hluta.

...