Hvað gerðist í fyrri heimsstyrjöldinni?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað gerðist í fyrri heimsstyrjöldinni?
Hér er stórt spurt og ekki hlaupið að því að svara í stuttu máli. Heimsstyrjöldin fyrri var fyrst og fremst Evrópustríð og þetta voru mestu átök í sögu álfunnar. Jafnframt teygði hún anga sína víða um heim. Hátt í 70 milljónir manna voru kallaðar til vopna. Þegar upp var staðið lágu að minnsta kosti 15 milljónir í valnum, hermenn og óbreyttir borgarar. (Sjá svör sama höfundar við spurningunum Hverjir tóku þátt í fyrri heimsstyrjöldinni? og Hversu margir dóu í heimsstyrjöldinni fyrri?).

Vesturvígstöðvarnar: Á fyrstu vikum stríðsins í ágúst 1914 sóttu Þjóðverjar fram í vestri og lögðu undir sig stærstan hluta Belgíu og Norður-Frakklands. Snemma í september stöðvuðu franskar og breskar hersveitir framsókn Þjóðverja við ána Marne, skammt frá París. Eftir það sat allt meira og minna fast í fjögur ár. Þrátt fyrir margítrekaðar tilraunir og hroðalegt mannfall tókst hvorugri stríðsfylkingunni að brjótast í gegnum víglínuna sem teygði sig um 700 km frá Sviss að Ermasundi. Hermennirnir grófu sig niður í skotgrafir sem urðu með tímanum gríðarmikil mannvirki. Skotgrafahernaðurinn á vesturvígstöðvunum hefur orðið að nokkurs konar táknmynd fyrir styrjöldina í heild. Þekktustu orrusturnar voru háðar við ána Somme og bæinn Verdun í Frakklandi á árinu 1916. Einnig var hart barist um borgina Ypres í suðvesturhorni Belgíu, þar á meðal seinni hluta árs 1917 við þorpið Passchendaele (sbr. samnefnda kvikmynd frá árinu 2008). Vestur-íslenskir hermenn börðust við Somme og Ypres. Þýski rithöfundurinn Erich Maria Remarque lýsir hlutskipti hermanna eftirminnilega í skáldsögunni Tíðindalaust á vesturvígstöðvunum (Im Westen nichts Neues) sem kom upphaflega út árið 1929 og hefur verið þýdd á meira en 50 tungumál. Sagan hefur tvívegis verið kvikmynduð (1930 og 1979).

Austurvígstöðvarnar: Þær náðu allt frá Eystrasalti í norðri að Svartahafi í suðri. Meginátökin áttu sér stað milli Rússlands annars vegar og Þýskalands og Austurríkis-Ungverjalands hins vegar. Búlgaría og Rúmenía blönduðust einnig í átökin. Á ýmsu gekk og færðist víglínan oft til. Eftir að bylting braust út í Rússlandi og bolsévikar náðu völdum síðla árs 1917 unnu þýskar og austurrískar hersveitir mikil lönd af Rússum. Nýir valdhafar í Rússlandi skrifuðu undir friðarsamning við miðveldin í Brest-Litovsk 3. mars 1918. Eftir ósigur Þjóðverja á vesturvígstöðvunum og hrakfarir Austurríkismanna á öðrum vígstöðvum haustið 1918 drógu miðveldin herlið sitt til baka frá herteknum landsvæðum í Austur-Evrópu. Áfram geisuðu þó átök á þessum slóðum og borgarstyrjöld í Rússlandi lauk ekki fyrr en 1921.

Balkanskagi: Stríðsyfirlýsing Austurríkis-Ungverjalands á hendur Serbíu þann 28. júlí 1914 markaði upphaf heimsstyrjaldarinnar. Serbum tókst að halda velli fram á haust 1915 en biðu þá ósigur. Mátti serbneska þjóðin þola miklar hörmungar en engin þjóð varð fyrir hlutfallslega eins miklu manntjóni í stríðinu. Árið 1918 snerist stríðsgæfan bandamönnum í vil og draumur Serba um sameiginlegt ríki Suður-Slava rættist þegar Konungdæmi Serba, Króata og Slóvena (seinna Júgóslavía) varð sjálfstætt konungsríki 1. desember 1918.

Alparnir: Þar áttust við austurrískar hersveitir annars vegar og ítalskar hins vegar. Víglínan lá frá Týról í vestri og austur að Isonzo-fljóti og færðist lítið til þar til haustið 1917 þegar Ítalíuher galt afhroð við borgina Capórettó (nú í Slóveníu og nefnist Kobarit). Nutu Austurríkismenn liðsstyrks Þjóðverja. Þessir atburðir eru bakgrunnur skáldsögunnar Vopnin kvödd eftir Ernest Hemingway. Sigurinn reyndist skammgóður vermir fyrir austurríska keisaradæmið. Sumarið 1918 sneru Ítalir vörn í sókn og þann 3. nóvember játuðu Austurríkismenn sig sigraða.

Tyrkjaveldi og Miðausturlönd: Tyrkjaveldi lagðist (ásamt Búlgaríu) á sveif með Þýskalandi og Austurríki-Ungverjalandi. Herjum Tyrkjaveldis og Rússlands laust saman á nokkrum stöðum í Kákasusfjöllum og enginn vafi er á því að Tyrkir bera ábyrgð á þjóðarmorði á Armenum á árunum 1915 og 1916. Fræg er misheppnuð innrás bandamanna á Gallipoliskaga við Hellusund í Evrópuhluta Tyrkjaveldis árið 1915. Við upphaf stríðsins réðu Tyrkir yfir Miðausturlöndum austur að Persíu (Íran). Breskar hersveitir sóttu fram gegn Tyrkjaher í Palestínu og Írak en höfðu ekki erindi sem erfiði lengst af, náðu til dæmis ekki Jerúsalem á sitt vald fyrr en í desember 1917. Eftir ósigur Tyrkja haustið 1918 deildu og drottnuðu Bretar og Frakkar í Miðausturlöndum og réðu því hvernig fyrrum yfirráðasvæði Tyrkja var skipt upp í ríki. Er sú ríkjaskipan að verulegu leyti enn við lýði. (Ísraelsríki kom þó ekki til sögunnar fyrr en 1948). Goðsagnakennd er sagan af Arabíu-Lárens og hlutdeild hans í uppreisn araba gegn yfirráðum Tyrkja. Frá því segir í bókinni Uppreisninni í eyðimörkinni og á henni byggir kvikmyndin Lawrence of Arabia (1962).

Afríka: Þjóðverjar áttu nokkrar nýlendur í Afríku þar sem nú eru Namibía, Kamerún, Tansanía, Rúanda, Búrúndí og Tógó. Bandamenn hrifsuðu þær til sín en í Tansaníu (þýsku Austur-Afríku) stýrði Þjóðverjinn Paul Emil von Lettow-Vorbeck hersveitum sem voru ósigraðar í stríðslok.

Asía: Bandamenn náðu fljótlega yfirráðum í nýlendum og „verndarsvæðum“ Þjóðverja í Asíu (þýsku Nýju-Gíneu, Samóa, nokkrum eyjum í Míkrónesíu og Bismarck-eyjaklasanum sem svo var nefndur). Að auki réðu Þjóðverjar yfir Tsingtau í Kína. Þar gafst þýska herliðið upp fyrir japönskum og breskum hersveitum snemma í nóvember 1914 eftir harða bardaga.

Sjóhernaður: Um mánaðarmótin maí–júní 1916 átti sér stað mesta sjóorrusta sögunnar úti fyrir vesturströnd Jótlands. Þar tókust á breski og þýski flotinn og gat hvorugur í raun hrósað sigri. En þýska flotanum mistókst að brjóta sér leið úr herkví Breta og lá í heimahöfn allt til stríðsloka. Áður höfðu smáskærur átt sér stað milli breskra og þýskra herskipa á Norðursjó og Bretar ráðið niðurlögum þýskra herskipa hér og þar á úthöfum. Herskip nokkurra ófriðarþjóða létu einnig til sín taka á Miðjarðarhafi og Svartahafi. Þýskir kafbátar ollu bandamönnum miklu tjóni, sérstaklega eftir að Þjóðverjar hófu ótakmarkaðan kafbátahernað 1. febrúar 1917. Í kjölfarið sögðu Bandaríkjamenn Þjóðverjum stríð á hendur. Nokkur íslensk skip voru skotin niður af þýskum kafbátum.

Lofthernaður: Árið 1914 áttu ófriðarþjóðirnar samtals um eitt þúsund flugvélar en flugtækni þróaðist ört á stríðsárunum. Bardagar voru háðir í lofti en einkum nýttust flugvélar þó til að afla vitneskju um herflutninga og staðsetningu óvinaherja. Loftbelgir voru einnig töluvert notaðir í sama skyni. Nokkuð var um loftárásir á borgir. Í Bretlandi létust til dæmis um 1400 óbreyttir borgarar í árásum þýskra flugvéla og Zeppelin-loftfara.

Fallbyssur og vélbyssur voru áhrifaríkustu vopn heimsstyrjaldarinnar fyrri. Ný vopn komu einnig til sögunnar, til dæmis eldvörpur og skriðdrekar. Í apríl 1915 urðu Þjóðverjar fyrstir til að beita eiturgasi í bardögum við Ypres í Belgíu. Þótt ný tækni hafi sett mark sitt á hernaðarátökin var margt sem minnti á liðna tíð. Bardagar í návígi voru tíðir og byssustingurinn varð mörgum hermönnum að fjörtjóni. Aldrei hafa fleiri hestar verið notaðir í ófriði. Um 7000 hestar voru drepnir á einum degi í orrustunni við Verdun.

Heimsstyrjöldin fyrri hafði mikil áhrif á daglegt líf almennings í stríðslöndunum. Atvinnuþátttaka kvenna jókst. Allt snerist um styrjöldina og oft var stríðsáróðurinn yfirþyrmandi. Þegar á leið varð skortur á nauðsynjavörum og hungrið svarf að. Styrjöldin setti líka mark sitt á Ísland, sérstaklega reyndust seinni ófriðarárin íslenskum almenningi erfið.

Friðarsinnar áttu erfiða daga. Í desember 1915 voru til dæmis tveir breskir karlmenn dæmdir í sex mánaða fangelsi fyrir að dreifa bæklingi um friðarboðskap Fjallræðunnar. Þeim sem neituðu að gegna herþjónustu af samviskuástæðum var refsað og þeir jafnvel dæmdir til dauða. Dæmi um baráttu friðarsinna á stríðsárunum er alþjóðleg friðarráðstefna kvenna í Den Haag í Hollandi vorið 1915.

Heimsstyrjöldinni fyrri lauk með vopnahléi á vesturvígstöðvunum sem gekk í gildi kl. 11 fyrir hádegi þann 11. nóvember 1918. Bandamenn hrósuðu sigri. Þjóðverjar voru í sárum, Vilhjálmur II. keisari flúði til Hollands og Þýskaland varð lýðveldi. Stórveldin Austurríki-Ungverjaland og Tyrkjaveldi liðu undir lok. Um leið varð til fjöldi nýrra ríkja í Evrópu og Miðausturlöndum.

Heimildir og lesefni:

• Ferro, Marc, The Great War 1914–1918, London og New York 1973. [Frumútgáfa á frönsku 1969, La Grande Guerre.]
• Hemingway, Ernst, Vopnin kvödd, Halldór Laxness þýddi, Reykjavík 1941.
• Keegan, John, The First World War, London 1988.
• Lawrence, Thomas Edward, Uppreisnin í eyðimörkinni, Bogi Ólafsson þýddi, Reykjavík 1940–1941.
• Münkler, Herfried, Der Große Krieg. Die Welt 1914–1918, Berlín 2013.
• Remarque, Erich María, Tíðindalaust á Vesturvígstöðvunum, Björn Franzson þýddi, Reykjavík 1930.
• Sørensen, Nils Arne, Den store krigen. Europeernes første verdenskrig, Ósló 2010.
• Taylor, A.J.P., The First World War. An illustrated history, London 1963.
• Þorsteinn Gíslason, Heimsstyrjöldin 1914–1918 og eftirköst hennar. Samtíma frásögn, Reykjavík 1922 og 1924.

Greinar um heimsstyrjöldina fyrri hafa birst í Sögunni allri sem hóf göngu sína árið 2007. Einnig má benda á skemmtilegt vefrit, Lemúrinn, sem birt hefur áhugavert myndefni frá árum fyrri heimsstyrjaldar.

Myndir:

• Mynd frá skotgröf: Trench warfare - Wikipedia, the free encyclopedia. (Sótt 25. 7. 2014).
• Mynd af serbneskum hermönnum: World History since 1900: World War One (1914-1918) - By Miles Hodges. (Sótt 25. 7. 2014).
• Mynd frá Gallipoliskaga: Gallipoli: A Ridge Too Far eBook. (Sótt 25. 7. 2014).
• Mynd af flugvélum á vígvellinum: Historical Photos: WW1: Planes in battle. (Sótt 25. 7. 2014).
• Mynd af hestum: Horses in World War I - Wikipedia, the free encyclopedia. (Sótt 28. 7. 2014).
• Mynd frá friðarráðstefnu: Women talking politics since 1915 | Women's Power to Stop War. Myndin kemur upprunalega frá WILPF archive, LSE London. (Sótt 25. 7. 2014).

---

Í gegnum tíðina hefur Vísindavefurinn fengið ýmsar spurningar um fyrri heimsstyrjöldina. Hér er einnig svarað spurningunum:

• Hver var atburðarásin í fyrri heimsstyrjöldinni?
• Hvað getur þú sagt mér um fyrri heimsstyrjöldina?
• Hvernig var fyrri heimstyrjöldin í grófum dráttum?

Aðrir spyrjendur eru: Hrafnhildur Ólafía Axelsdóttir, Kristófer Páll Lentz, Arnór Gunnarsson, Jenný Gunnarsdóttir, Kristín Salín og Ómar Ómarsson....