Var til sérstök stétt skrifara á miðöldum?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Var til sérstök stétt skrifara á miðöldum?
Oft er orðið skrifari skilgreint þannig að um sé að ræða mann sem skrifar bækur eða skjöl í atvinnuskyni. Þessi skilgreining á við síðari aldir (fyrir tíma ritvélarinnar) þegar margir embættismenn og opinberar stofnanir urðu að hafa skrifara við vinnu.

Á miðöldum var samfélagið ekki eins flókið og nú og opinber stjórnsýsla mun umfangsminni en síðar varð. Samt sem áður urðu allir konungar og aðrir furstar að hafa skrifara í vinnu við að skrifa bréf, skjöl og handrit. Sem dæmi um slíkt má nefna það þegar færeyska sauðabréfið var skrifað en frumritið er varðveitt í handriti sem er kallað Kongsbókin á færeysku.

Sauðabréfið, sem heitir Seyðabrævið á færeysku, er ekki bréf í venjulegri merkingu þess orðs, heldur réttarbót eða konungleg tilskipun sem hafði lagagildi sem viðbót við eða breyting á gildandi lögum. Réttarbótin sjálf er á átta blaðsíðum. Neðanmáls þvert yfir 4. og 5. blaðsíðu er skrifuð skýring með textanum. Í henni kemur fram að séra Teitur hafi skrifað Sauðabréfið í Túnsbergi í Víkinni 28. júní árið 1298, að Áki kanslari (innsiglisvörður) hafi innsiglað það og að Bárður Pétursson notarius hafi skrifað skýringarklausuna. Notarius var einmitt það orð sem margir skrifarar á miðöldum notuðu um sig en Bárður var skrifari konungs.

Skrifari og innsiglisvörður voru nánustu aðstoðarmenn konunga sem sést enn þann dag í dag á starfsheitum sumra æðstu ráðamanna hér á Vesturlöndum; en til dæmis er forsætisráðherra Þýskalands kallaður Kanzler og ráðherrar í enskumælandi ríkjum eru stundum kallaðir secretaries. Eini skrifarinn á Íslandi, sem vitað er að hafi kallað sig notarius, var Jón Egilsson, sem var skrifari Hólabiskups á fyrri hluta 15. aldar en hann titlaði sig notarius publicus. Til eru mörg fornbréf, það eru skjöl, með hans hendi.

Í borgum og bæjum sunnar í Evrópu voru á síðmiðöldum (eftir 1200) starfandi skrifarar sem höfðu lífsviðurværi sitt af því að skrifa fyrir aðra. Sumir afrituðu kver fyrir háskóla, aðrir skrifuðu handrit eftir pöntunum og enn aðrir sátu á torgum og rituðu bréf fyrir alla alþýðu manna. Fyrir tíma háskólanna og vaxandi borga voru flest handrit skrifuð fyrir kirkjur og klausturbókasöfn og þeir sem skrifuðu voru því annað hvort munkar eða prestar og djáknar að aðalstarfi.

Á 13. öld og síðar jókst til muna áhugi efnaðs fólks á að eignast fín og dýr handrit, til dæmis tíðabækur (e. Books of hours) og er mikið til af ákaflega fallega skreyttum bókum af því tagi frá 15. öld; háskólum fjölgaði til muna og stjórnsýsla efldist með stórauknum bréfaskriftum. Jafnframt fjölgaði alþýðufólki sem vildi senda bréf af einhverju tagi og fékk skrifara á næsta markaðstorgi til að skrifa það fyrir sig.

Niðurstaðan er því sú að spurningunni verði að svara játandi ef litið er til síðmiðalda á Englandi og meginlandi Evrópu, en ef til vill voru aldrei nógu margir atvinnuskrifarar starfandi samtímis á Íslandi til að hægt sé að tala um stétt manna. Hlutverk skrifara breyttist mjög með tilkomu prentunar; annars vegar fækkaði mjög þeim sem létu skrifa fyrir sig handrit en á hinn bóginn varð stjórnsýsla umfangsmeiri og fleiri og fleiri menn störfuðu sem ritarar og skrifuðu bréf og skjöl og færðu bókhald. Þessi breyting tók þó lengri tíma á Íslandi en víða annars staðar vegna þess að eina prentsmiðja landsins var lengi vel aðeins notuð til að prenta guðsorð og lög.

Myndir:

• Tjóðskjalasavnið - skjalasavn.fo - veitti góðfúslega leyfi til að birta mynd af færeyska sauðabréfinu.
• Utrecht Book of Hours | Koninklijke Bibliotheek. (Sótt 18.05.2015).

...