Hvers lenskur var Tarzan og hvar gerast ævintýrin um hann?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvers lenskur var Tarzan og hvar gerast ævintýrin um hann?
John Clayton, sem við flest þekkjum undir nafninu Tarzan, er enskur greifi kenndur við Graystoke. Eftir að hann missti foreldra sína barnungur ólst hann upp meðal apa af óræðri tegund í skógum Afríku. Enginn veit nákvæmlega í hvaða landi foreldrar hans voru skilin eftir af uppreisnarmönnum sem tóku yfir skip þeirra þar sem það sigldi með vesturströnd Afríku. Staðhættir margra landa á svæðinu falla illa að lýsingum á því hvernig hæðótt landslag er vaxið þykkum frumskógi allt fram að strönd. Lönd sem hafa verið nefnd í ljósi lýsinganna eru Kamerún, Gabon, Lýðveldið Kongó og Lýðstjórnarlýðveldið Kongó. Eftir að Tarzan komst á legg er erfiðara að staðsetja þær uppákomur sem hafa einkennt líf hans. Þar sem nú er Lýðstjórnarlýðveldið Kongó er þó líklega það landsvæði sem helst kemur til greina. Kann skýringin að vera stærð landsins og fjölbreytni náttúrunnar. Flest það sem Afríku prýðir rúmast innan landamæra þess mikla ríkis.

Hér verður þó að taka það fram að Tarzan er sögupersóna skáldverks eftir bandaríska rithöfundinn Edgar Rice Burroughs (1875–1950). Fyrsta skáldsagan kom út um ævintýri þessa unga enska aðalsmanns árið 1914 en sagan hafði birst tveimur árum fyrr í tímaritinu All-Story Magazine. Höfundurinn hefur haft mjög takmarkaða þekkingu á Afríku og verið án almennilegs myndefnis og staðháttalýsinga. Á þeim tíma var Afríka enn þá hin myrka heimsálfa. Þó er furðumargt í þeim sögum sem Burroughs sjálfur skráði af ævintýrum Tarzans án alvarlegra missagna og má til dæmis segja að það hafi verið sérstök framsýni að láta barnið ekki alast upp af górillum eða öðrum þekktum tegundum mannapa, eins og reyndar stundum fólk virðist standa í trú um. Er þar kannski helst um að kenna vinsælli teiknimynd Disney sem lætur vesturgórillur annast munaðarleysingjann John Clayton.

Hér er það nefnt sem ákveðin framsýni hjá Burroughs þar sem þekking okkar á lifnaðarháttum mismunandi tegunda górilluapa er fremur nýtilkomin. Fram að því mátti nokkurn veginn halda hverju sem var fram um hegðun ólíkra tegunda apa. Það hefði getað reynst Burroughs einfalt mál að setja alls konar staðhæfingar um lífshætti þessara dýra, górilla eða simpansa, í bækur sínar. Hann ákvað hins vegar að láta þá manngervingu apana sem kemur fram í sögunum af Tarzan eiga við óþekkta tegund. Á Vesturlöndum þurftum við að bíða eftir frumkvöðlastarfi rannsakenda á borð við Dian Fossey (1932–1985) og Jane Goodall (f. 1934) til að kynnast þeim dýrategundum sem deila með okkur hæstu hlutfalli DNA. Og enn er mikið verk óunnið.

Vísindavefurinn getur hins vegar ekki látið hér staðar numið í að ræða tilveru Tarzans. Spurningin varpar ljósi á þann einkennilega hlut að við getum sagt bæði sannar og ósannar setningar um einhvern sem er bara alls ekki til. Setningin „Tarzan var sænskur“ er augljóslega ósönn. Það sama má segja um setninguna „Tarzan eyddi mestum hluta unglingsáranna á Madagaskar“. Vissulega er það svo að einhver gæti sagt að það sé alveg á hreinu að Tarzan sé einn af þessum hlutum sem við vitum af en sem eru ekki til. En þá vandast málið. Erum við ekki þar með að halda því fram að eitthvað sé bæði til og ekki til? Það hljómar sérkennilega. Get ég haldið því fram að setningin „Tarzan er ekki til“ sé sönn setning ef Tarzan er ekki til? Er ekki grundvallarforsenda þess að eitthvað sé satt að það vísi til einhvers sem er til?

Í þessu stutta svari gefst ekkert ráðrúm til að fara nákvæmlega ofan í hvernig heimspekingar hafa reynt að leysa þennan vanda um hluti sem hafa þann kost helstan að vera ekki til. Svör við vandanum eru af tvennu tagi. Annars vegar er um geysilega spennandi og skemmtilegt frumspekilegt vandamál að ræða sem fólk er ekki sammála um hvernig á að leysa. Sumum finnst lausnin leynast í því að horfa til persónunnar sem sköpunarverks höfundar síns og það útskýri allt sem útskýra þarf. Aðrir sætta sig ekki við þá lausn og benda á að eiginleikarnir sem eignaðir eru Tarzan eigi sér annan uppruna og að í þeim uppruna liggi hið raunverulega vandamál. Að síðustu má finna frumspekinga sem sjá Tarzan og ævintýri hans fyrir sér sem ákveðinn veruleika en bara í mögulegum heimi.

Seinna svarið er heimspekilegt á annan máta en það væri eitthvað á þá leið að benda á mikilvægi þess að hafa aðgang að áhrifamiklum og vel útfærðum sögupersónum í gegnum ólíka miðla. Tarzan hefur auðgað ímyndunarafl okkar áratugum saman vegna þess að í honum koma saman margir þeir eiginleikar sem vekja aðdáun og von. Okkur finnst að Tarzan ætti að vera til. Líkamlega er hann hinn fullkomni karlmaður og siðferðisáttavitinn ávallt hárrétt stilltur. Hann getur synt, klifrað og kafað, jafnvel betur en þær dýrategundir sem hafa sérhæft sig í slíkum athöfnum. Hver veit nema Tarzan sé til vegna þess að hann þarf að vera til. Hugmyndin um að hið mannlega muni ekki að lokum sigra í ríki náttúrunnar er líklega of sár til að við leyfum okkur að ígrunda hana.

Myndir:

• File:Village group, Congo, ca. 1900-1915 (IMP-CSCNWW33-OS11-4).jpg - Wikimedia Commons. (Sótt 21.04.2017).
• Tarzan the Fearless (1933) - Wikimedia Commons. (Sótt 01.03.2017).
• Democratic Republic of the Congo - Wikipedia. Myndrétthafi er Brocken Inaglory. Myndin er birt undir Creative Commons-leyfi. (Sótt 01.03.2017).

...