Hvað varð um landnámssvínið, dó það út?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað varð um landnámssvínið, dó það út?
Hér er einnig að finna svar við spurningunni:

Hefur fundist erfðaefni úr íslenskum landnámssvínum?

Íslenskir landnámsmenn, sem talið er víst að hafi verið blanda fólks frá Skandinavíu og Bretlandseyjum,^[1] höfðu með sér til landsins allar þær búfjártegundir sem tilheyrðu hefðbundnum landbúnaði þess tíma. Hingað bárust á þessum tíma hross (Equus ferus caballus), nautgripir (Bos taurus), sauðfé (Ovis aries), geitur (Capra hircus), svín (Sus domesticus), hænsnfuglar (Gallus gallus domesticus) og hundar (Canis lupus familiaris), auk þess kettir og mýs. Þetta er stutt bæði með umfjöllun í fornritum og með niðurstöðum greininga á dýrabeinasöfnum.^[2]

Í Landnámu segir til að mynda: „Ingimundi hurfu svín tíu ok fundust annat haust í Svínadal, ok var þá hundrað svína.“ Og um búskap Geirmundar Heljarskinns segir í sömu heimild: „Hann var vellauðigr at lausafé ok hafði of kvikfjár. Svá segja menn, at svín hans gengi á Svínanesi.“^[3]

Þekkt eru dýrabeinasöfn frá því fyrir 1100 sem innihalda svínabein en hlutfall þeirra er almennt lágt. Í bók sinni Lífsbjörg Íslendinga gerir Gunnar Karlsson (2009) þetta að umfjöllunarefni og nefnir nokkur dæmi um hlutfall svínabeina en hæst er hlutfallið 18% í safni frá Tjarnargötu í Reykjavík. Þegar frá líður landnámi lækkar þetta hlutfall og virðast svín vera orðin mjög fátíð þegar á þrettándu öld,^[4] en þó ekki alveg horfin. Sé aftur vísað til bókar Gunnars Karlssonar koma fram í fornbréfum nokkur dæmi um svínaeign, til dæmis nefnir hann dæmi frá 1340 þar sem fram kemur að Þykkvabæjarklaustur hafi átt bæði gyltur og grísi.^[5] Í Íslandslýsingu Odds Einarssonar frá lokum sextándu aldar er fjallað um svín með þessum orðum: „Svín sjást aðeins á fáum stöðum...“,^[6] þegar þarna er komið við sögu virðist því mjög farið að halla undan fæti í svínahaldi á Íslandi þó ekki sé með fullu vitað hvenær landnámsstofn svína deyr endanlega út. Þegar stofn er orðinn mjög lítill og langt á milli hjarða gerir það ræktendum erfitt um vik auk þess sem gera má ráð fyrir að neikvæð áhrif innræktunar á heilbrigði stofns fari að segja til sín – þannig geta stofnar verið lengi í dauðateygjum áður en þeir hverfa endanlega.

Um rannsóknir á forn-DNA úr þeim svínum sem hér fundust á fyrstu árum eftir landnám er það að segja að engar heimildir fjalla um íslenska landnámssvínið og uppruna þess eða tengsl við aðra stofna. Þó hefur þessu viðfangsefni verið sýndur áhugi og reyndi líffræðingurinn Campana o.fl. (2014) að einangra DNA úr íslenskum svínabeinum sem áætlað var að væru frá árunum 1000-1100 annars vegar og 1300-1500 hins vegar. Það gekk þó ekki betur en svo að ekkert DNA var einangrað úr beinum í þeirri rannsókn og því jók hún ekki skilning okkar á uppruna íslenska landnámssvínsins. Þá var aftur reynt að hafa íslenska landnámssvínið með í stórri evrópskri rannsókn líffræðingsins Frantz o.fl. (2019) og eru íslensk sýni nefnd í umræddri grein. Þar virðist ekki hafa gengið betur en í fyrri rannsókninni og fer engum sögum af niðurstöðum hvað varðar íslensku sýnin án þess að það sé útskýrt frekar. Rannsóknir á forn-DNA úr mönnum, hrossum og sauðfé staðfesta þó að DNA geymist ágætlega við íslenskar aðstæður og því má telja víst að erfðarannsóknir muni í framtíðinni varpa betra ljósi á uppruna og afdrif íslenska landnámssvínsins.

Tilvísanir:

1. ^ Ebenesersdóttir o.fl. 2018; Plomp o.fl. 2023.
2. ^ Dugmore o.fl. 2012; Brewington o.fl. 2015.
3. ^ “Landnámabók – Heimskringla. No,” n.d.
4. ^ Brewington o.fl. 2015.
5. ^ Gunnar Karlsson 2009.
6. ^ Oddur Einarsson 1971.

Heimildir og mynd:

• Brewington, Seth, Megan Hicks, Ágústa Edwald, Árni Einarsson, Kesara Anamthawat-Jónsson, Gordon Cook, Philippa Ascough, o.fl. 2015. Islands of change vs. islands of disaster: Managing pigs and birds in the Anthropocene of the North Atlantic. The Holocene 25 (10): 1676–84.
• Campana, M. G., T. McGovern, og T. Disotell. 2014. Evidence for Differential Ancient DNA Survival in Human and Pig Bones from the Norse North Atlantic. International Journal of Osteoarchaeology 24 (6): 704–8.
• Dugmore, Andrew J., Thomas H. McGovern, Orri Vésteinsson, Jette Arneborg, Richard Streeter, og Christian Keller. 2012. Cultural Adaptation, Compounding Vulnerabilities and Conjunctures in Norse Greenland. Proceedings of the National Academy of Sciences 109 (10): 3658–63. https://doi.org/10.1073/pnas.1115292109.
• Ebenesersdóttir, S. Sunna, Marcela Sandoval-Velasco, Ellen D. Gunnarsdóttir, Anuradha Jagadeesan, Valdís B. Guðmundsdóttir, Elísabet L. Thordardóttir, Margrét S. Einarsdóttir, o.fl. 2018. Ancient Genomes from Iceland Reveal the Making of a Human Population. Science 360 (6392): 1028–32.
• Frantz, Laurent A. F., James Haile, Audrey T. Lin, Amelie Scheu, Christina Geörg, Norbert Benecke, Michelle Alexander, o.fl. 2019.Ancient Pigs Reveal a Near-Complete Genomic Turnover Following Their Introduction to Europe. Proceedings of the National Academy of Sciences 116 (35): 17231–38.
• Gunnar Karlsson. 2009. Lífsbjörg íslendinga frá 10. öld til 16. aldar. Háskólaútgáfan.
• Landnámabók – Heimskringla. e.d. sótt 1. febrúar 2024.
• Oddur Einarsson. 1971. Íslandslýsing. Menningarsjóður.
Plomp, Kimberly A., Keith Dobney, Hildur Gestsdóttirog Mark Collard. 2023. Mixed Ancestry of Europeans Who Settled Iceland and Greenland: 3D Geometric-Morphometric Analyses of Cranial Base Shape. Antiquity 97 (395): 1249–61.
• Linderöd pigs. Alpacka & Älg Ekofarm í Hultet. (Sótt 5.2.2024).

...