Hvað hélt fólk fyrr á tímum um orsakir norðurljósa?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað hélt fólk fyrr á tímum um orsakir norðurljósa?
Hugmyndir fólks um eðli og orsök norðurljósa hafa verið með ýmsu móti í gegnum aldirnar. Víðast hvar voru þau hinum ómenntaða meirihluta fólks innblástur sagna og hugmynda um hulda heima, en á hinn bóginn hafa menn lengi reynt að útskýra eðli þeirra með lögmálum náttúrunnar. Elstu hugmyndir norrænna manna í þessa veru er að finna í Konungs skuggsjá sem var skrifuð á bilinu 1250–60, þar sem höfundur rekur þrjár helstu kenningar „horskra“ eða viturra manna um eðli ljósanna. Þær hljóða í stuttu máli svo:^[1]

1. Að eldur liggi um þau höf og vötn sem renni yst um jarðarkringluna og að norðurljósin stafi af slíkum eldi.
2. Að norðurljósin stafi af sólargeislum sem nái upp á yfirborð jarðar á nóttunni, utarlega (samanber í norðri) þar sem „brekkuhvelið“ er minna en annars staðar á jörðinni.
3. Að frost og ís norðursins dragi í sig svo mikið afl að af því geisli.

Í Íslandslýsingu Odds Einarssonar (lat. Qualiscunque descriptio Islandiae) frá 1588–89 segir að þótt Íslendingar kunni ekki að skýra orsakir norðurljósanna telji sumir „að þetta séu hin stökkvandi stjörnumerki náttúrufræðinganna“.^[2] Sonur Odds, Gísli, sem skrifaði um norðurljósin í riti sínu um undur Íslands (lat. De mirabilibus Islandiæ) árið 1638, lagði þó fram þessa tilgátu:^[3]

... að þegar sólargeislarnir sundri þeim ógurlegu ísum ... þá lýsi þeir himininn með afturkasti sínu og valdi þessum afar hvikulu og óstöðugu leifturhreyfingum í upphæðum, vegna ókyrrðarkviks hafbylgjanna við ísrekið, – rétt eins og þegar ker eða krukka full af vatni er látin í sólargeisla við húsdyr; þá kemur afturkast geislanna sýnilega í ljós efst í lofti hússins, hreyfist, þegar vatnið hefur hreyfzt, en staðnar, þegar vatnið hefur staðnað. Verð eg að láta stjörnufræðingunum eftir að íhuga, hvað treysta megi á þetta.

Þótt fleiri menn frá sömu öld lýsi norðurljósum yfir Íslandi og geti um áhrif þeirra á veðurfar, reyna þeir ekki að skilgreina fyrirbærið frekar. Á 18. öld eru þeir hins vegar í auknum mæli farnir að velta fyrir sér eðli norðurljósanna, líkt og fram kemur í riti Johanns Andersons frá árinu 1748, en hann taldi norðurljósin stafa af brennisteinsgufum sem kvikni í loftinu. Hann segir eðlilegt að mikið sé um norðurljós yfir Íslandi, þar sem brennisteinsgufur stígi upp frá eldfjöllunum. Anderson segir að í heimskautslöndunum kvikni ekki í slíkum gufum fyrr en þær hafi þjappast saman efst í lofthvolfinu, og sé það vegna kulda. Í heitum löndum kvikni aftur á móti í slíkum gufum niður við jörðu og verði þær að hrævareldi og eldingum þar, en ekki norðurljósum.^[4]

Um hugmyndir manna á 18. öld má einnig lesa í Íslandsriti Nielsar Horrebows frá 1752, en hann framkvæmdi athuganir sínar á veðurfari á Íslandi á árunum 1749–51.^[5] Að auki getur Magnús Stephensen dómstjóri þess í riti sínu „Um Meteora, edr Vedráttufar, Loptsiónir, og adra náttúrliga tilburdi á sió og landi“ frá 1783, að þá þegar hafi menn verið farnir að mæla norðurljósin með segulnál.^[6] Ekki verður betur séð af skrifum Magnúsar en að menn á hans tímum hafi haft miklar og þó misjafnar skoðanir á norðurljósunum. Einna umfangsmestar eru þó líklega athuganir Sveins Pálssonar sem mældi tíðni þeirra,^[7] og Eggerts Ólafssonar sem lýsti norðurljósunum víða um land og aðgreindi þau frá annars konar loftljósum.^[8]

Norðurlandabúar, Englendingar og Frakkar voru áberandi í norðurljósaathugunum á 18. öld og 19. öld, og urðu þá til ýmsar tilgátur, svo sem að norðurljósin:

1. … tengdust rafkrafti (jafnvel í formi afhleðslu rafmagns milli jarðar og himins).
2. … tilheyrðu hring eða belti sem lægi umhverfis pólinn.
3. … tengdust segulsviði jarðar.
4. … væru nokkurs konar lýsigas.^[9]

Á síðari hluta 19. aldar urðu norðurljósarannsóknir enn kerfisbundnari og til að mynda stóð danska veðurstofan fyrir leiðöngrum til Íslands og Norður-Noregs. Óhætt er að segja að norðurljósarannsóknir á 20. öld og fram til dagsins í dag hafa eflst til muna með nýrri tækni, þótt þær byggi engu að síður á þessum gömlu rótum.

Tilvísanir:

1. ^ Ólafur Halldórsson 1978: 128.
2. ^ Oddur Einarsson 1971: 63.
3. ^ Gísli Oddsson 1942: 60, sbr. latneskan texta í Halldór Hermannsson 1916: 34.
4. ^ Anderson 1748: 104-5.
5. ^ Horrebow 1752: 391-478.
6. ^ Magnús Stephensen 1783: 162-63.
7. ^ Sveinn Pálsson 1945: 46, 161-62. Um rannsóknarsögu, sjá einnig Þorsteinn Sæmundsson 2012b.
8. ^ Eggert Ólafsson 1981: I 6, 71, 177, 228, II 20, 184-86. Sérstaklega nákvæmar eru lýsingarnar á bls. II 184-86.
9. ^ Brekke og Egeland 1983: 53-86.

Heimildir:

• Anderson, Johann. 1748. Efterretninger om Island, Grönland og Strat Davis. Kiøbenhavn: Gabriel Christian Rothe.
• Brekke, Asgeir og Alv Egeland. 1983. The Northern Lights: From Mythology to Space Research. Berlin, Heidelberg, New York, Tokyo: Springer-Verlag.
• Eggert Ólafsson. 1974. Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Pálssonar um ferðir þeirra á Íslandi árin 1752–1757 I–II. Reykjavík: Örn og Örlygur.
• Gísli Oddsson. 1942. Íslenzk annálabrot [Annalium in Islandia farrago] og Undur Íslands [De mirabilibus Islandiæ]. Þýð. Jónas Rafnar. Akureyri: Þorsteinn M. Jónsson.
• Hauksbók udgiven efter de Arnamagnæanske håndskrifter no. 371, 544 og 675, 4°. 1892–94. København: Thieles bogtrykkeri.
• Halldór Hermannsson. 1916. Icelandic books of the sixteenth century (1534–1600). Islandica IX. Ithaca, N.Y.: Cornell Unicersity Library.
• Horrebow, Niels. 1752. Tilforladelige Efterretninger om Island. København: s.n.
• Magnús Stephensen. 1783. Um Meteora, edr Vedráttufar, Loptsiónir, og adra náttúrliga tilburdi á sió og landi. Rit þess íslenzka Lærdóms-lista felags III. Kaupmannahöfn: Jóhann Rúdólph Thiele. Bls. 122-92.
• Oddur Einarsson. 1971. Íslandslýsing: Qualiscunque descriptio Islandiae. Útg. Jakob Benediktsson. Þýð. Sveinn Pálsson. Reykjavík: Menningarsjóður.
• Ólafur Halldórsson. 1978. Grænland í miðaldaritum. Reykjavík: Sögufélag.
• Sveinn Pálsson. 1945. Ferðabók Sveins Pálssonar: Dagbækur og riterðir 1791–1797. Reykjavík: Snælands útgáfan.

Myndir:

• The Northern Lights Route - The northern lights. (Sótt 24.4.2018).
• 1892: First Auroral Photography – Cosmic Reflections. (Sótt 24.04.2018).

...