Breyttust réttindi kvenna eitthvað við stofnun lýðveldis á Íslandi?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Breyttust réttindi kvenna eitthvað við stofnun lýðveldis á Íslandi?
Upprunalega spurningin hljóðaði svona:

Hver voru kvenréttindin árið 1944? Breyttust þau eitthvað við stofnun lýðveldis á Íslandi?

Réttindi kvenna breyttust ekki við stofnun lýðveldis á Íslandi 1944. Kosningaréttur og kjörgengi til Alþingis fékkst árið 1915, takmarkaður við konur 40 ára og eldri en að fullu til jafns á við karlmenn árið 1920. Frá 1911 höfðu konur sama rétt og karlar til menntunar, embætta og námsstyrkja. Þessi grundvallarréttindi voru því til staðar árið 1944.

Aftur á móti er ljóst að aðdragandi og stofnun lýðveldis varð konum hvatning til þess að kalla eftir því að þeim væri tryggt raunverulegt jafnrétti á við karla því enn voru ýmis lagaleg réttindi kvenna fyrir borð borin, svo ekki sé talað um viðhorf til stöðu og hlutverks kvenna. Ríkjandi viðhorf í samfélaginu gerðu ráð fyrir að konur helguðu sig móður- og húsmóðurhlutverkinu og hafa árin á milli stríða verið kennd við svokallaða „húsmæðrahugmyndafræði“.^[1]

Afar hægt gekk fyrir konur að komast að við háborð stjórnmálanna eða í störf sem karlar höfðu einir haft aðgang að. Á Alþingi sat engin kona lýðveldisárið 1944, þar sátu eintómir karlar 1938–1946. Ekki var hlaupið að því fyrir konur að komast í örugg sæti á framboðslistum stjórnmálaflokkanna. Kosningakerfið var óhagstætt konum og karlar fastir fyrir í sínu fleti. Aðeins tvær konur höfðu verið kjörnar á þing frá því þær gengu fyrst að kjörborðinu árið 1916. Ingibjörg H. Bjarnason af sérstökum kvennalista við landskjörskosningar árið 1922 og Guðrún Lárusdóttir, einnig í landskjöri árið 1930, en fyrir Sjálfstæðisflokk.

Staðan virðist ekki hafa valdið körlum sérstökum áhyggjum en konur höfðu fengið nóg þegar kom fram um 1940 og spurðu í vaxandi mæli hvers vegna þær réðu svo litlu í samfélaginu.^[2]

Seinni heimsstyrjöldin hófst haustið 1939 og innan við ári síðar hafði Ísland verið hernumið af Bretum. Það hafði í för með sér gríðarlegar breytingar á íslensku samfélagi, félagslegar, menningarlegar og efnahagslegar.

Í þessu umróti var tekin sú ákvörðun að stofna lýðveldið Íslands. Konur, rétt eins og karlar, fögnuðu stofnun lýðveldis en minntu á að þá þyrftu konur líka að vera frjálsar. „Hver verður réttarstaða konunnar í íslenzka lýðveldinu?“, spurði Dýrleif Árnadóttir í sósíalíska kvennatímaritinu Melkorku í maí 1944 og fangar hugsun margra kvenna sem vildu eiga þess kost að sameina það að sinna heimili og börnum en vera um leið frjálsar og fullvalda konur sem hefðu einnig rödd og þýðingu utan heimilisins:

Við gerumst meira að segja svo djarfar að láta okkur dreyma um, að íslenzka lýðveldið muni ef til vill færa okkur fyrr, eða síðar fullt frelsi, fullt sjálfstæði, sömu laun fyrir sömu vinnu og þá aðhlynningu, sem þarf til þess að við getum notað krafta okkar sem frjálsir og óháðir samfélagsþegnar og í senn eiginkonur, húsmæður og mæður.^[3]

Þótt bjartsýni ríkti var kvenréttindakonum nokkuð brugðið yfir hinni karllægu dagskrá hátíðardagsins á Þingvöllum 17. júní 1944 og enn frekar þegar eina kvenröddin á dagskránni, sjálf fjallkonan, gleymdist í jeppa og steig aldrei á svið.^[4] Hátíðardagskráin endurspeglaði því almenna kynjablindu karlanna sem öllu réðu, eða eins og Rannveig Kristjánsdóttir orðaði það í blaðagrein: „Karlmennirnir voru … hinir einráðu gjörendur hátíðarinnar, og því alls ekki gert ráð fyrir að nokkur kvenleg vera hefði þar nokkurt áhrifavald“.^[5]

En konur höfðu sinn eigin vettvang þar sem þær létu til sín taka. Á kvenréttindadaginn 19. júní 1944, tveimur dögum eftir lýðveldishátíðina, hófst 6. landsfundur kvenna og stóð til 25. júní. Landsfundur kvenna var fyrst haldinn árið 1923 að frumkvæði Kvenréttindafélags Íslands og var markmiðið að virkja samtakamátt kvenna um allt land og vinna að réttindamálum kvenna. Fundurinn 1944 var haldinn í Reykjavík og á Þingvöllum og tóku um 60 konur þátt, stór hluti þeirra fulltrúar kvenfélaga utan af landi. Hér verður staldrað við nokkur atriði sem sýna hvað konum lá helst á hjarta í jafnréttismálum á þessum tímamótum í sögu þjóðarinnar.

Opinn fundur var haldinn í Iðnó þar sem rætt var um réttinda- og atvinnumál kvenna. Sautján konur voru frummælendur, jafnt fulltrúar stéttarfélaga kvenna og framákonur í kvennahreyfingunni. Þar upplifðu konur kraft og samstöðu og í augum margra var hann hápunktur landsfundarins. Samþykktir, áskoranir og tillögur sem bornar voru fram snéru meðal annars að réttindum og stöðu kvenna í og eftir barnsburð (fæðingarstyrk), fjárhagsstöðu kvenna „sem sviptar eru fyrirvinnu heimilisins“ og auðvitað launajafnrétti.

Landsfundurinn hafði áhyggjur af stöðu þeirra kvenna sem eignuðust börn með setuliðsmönnum hvað varðar meðlagsgreiðslur og skoraði á ríkisstjórnina að tryggja réttarstöðu þeirra fyrir íslenskum lögum. Landsfundurinn vildi líka tryggja ríkisborgararétt íslenskra kvenna sem giftust erlendum körlum og fluttu úr landi – á þessum tíma misstu þær ríkisborgararéttinn. Hið sama gilti ekki um karla sem kvæntust erlendum konum og fluttu úr landi.

Jafnframt taldi landsfundurinn rétt að gera landið að einu kjördæmi „þar eð slíkt fyrirkomulag virðist vera hinn eini möguleiki fyrir því, að fullt tillit verði tekið til kvenna, þá er stjórnmálaflokkarnir ákveða um val þingmannaefna sinna.“ Hér tala konur af reynslu. Þær höfðu miklu meiri möguleika á að ná kjöri á landsvísu en í einstökum kjördæmum.

Eitt athyglisverðasta mál landsfundarins var stjórnarskrármálið. Stjórnarskráin sem samþykkt var við stofnun lýðveldins á Þingvöllum 17. júní 1944 var takmörkuð breyting á þeirri sem áður var í gildi og því var áfram að störfum nefnd sem vinna átti að heildarendurskoðun stjórnarskrárinnar. Landsfundurinn skoraði á ríkisstjórnina að skipa fjórar konur í endurskoðunarnefndina jafnframt því sem þess var krafist að „jafnrétti karla og kvenna sé tryggt sérstaklega í stjórnarskránni“. Þessi merkilega krafa bar þann árangur að fjórar konur voru skipaðar í 12 manna aðstoðarnefnd stjórnarskrárnefndar árið 1945. En tilraunir til endurskoðunar á stjórnarskránni báru takmarkaðan árangur áratugum saman. Sérstök jafnréttislög, sem tryggja áttu jafnrétti kvenna og karla, voru ekki sett fyrr en árið 1976 og það er ekki fyrr en 1995 sem jafnrétti er tryggt með sérstökum mannréttindindaákvæði í stjórnarskrá lýðveldisins Íslands.

En hvernig var ályktunum og kröfum landsfundarins annars tekið? Þegar dagblöðin, sem voru málgögn stjórnmálaflokkanna, eru skoðuð virðist almenn ánægja með að konur vilji hafa áhrif á landsmálin, hvort sem það er í gegnum stjórnarskrárvinnu eða velferðarmál og því spáð í einu blaðanna að margar ályktananna yrðu „ofarlega á baugi í stjórnmálum og félagsmálum landsins í nánustu framtíð.“^[6]

Þó er ein undantekning. Framsóknarmönnum er ekki skemmt og í Tímanum er látið nægja að geta um fundinn í stuttum dálki þar sem talað er um að hann hafi snúist um hagsmunamál „kaupstaðarkvenna“ og „sérréttindi“ þeirra. Það virðist einkum kjördæmamálið sem fer fyrir brjóstið á Framsóknarmönnum því hagsmunir flokksins lágu í ríkjandi kjördæmaskiptingu og misvægi atkvæða. Enn fremur voru konur minntar á hvert væri samfélagslegt hlutverk þeirra. Tíminn segir:

Þá ætti og að ræða hagsmunamál heimilanna meira en gert var á þessum fundi, því að þar verður alltaf merkilegasti starfsvettvangur kvenna. Mættu konur vel gæta þess, að þegar allt kemur til alls, er heimilið þýðingarmesta stofnun þjóðfélagsins, og þá stofnun eiga konur að láta sér annara um en nokkuð annað.^[7]

Miðað við umræður kvenréttindakvenna árið 1944 og næstu ár á eftir var það fjarri konum að snúa baki við heimilunum og raunar voru sumar ályktanir landsfundarins beinlínis til hagsbóta fyrir heimilin. Þær vildu hins vegar að konur og karlar nytu fullkomins jafnréttis og möguleika í samfélaginu. Þess vegna fannst konum eins Rannveigu Kristjánsdóttur, sem tilheyrði róttækari armi kvennahreyfingarinnar, að ályktanir landsfundarins hefðu verið „samboðnar íslenzkum konum í fyrstu viku hins íslenzka lýðveldis“.^[8]

Tilvísanir:

1. ^ Um þetta hefur Sigríður Matthíasdóttir sagnfræðingur hefur fjallað ítarlega í bók sinni Hinn sanni Íslendingur. Þjóðerni, kyngervi og vald á Íslandi 1900–1930. Reykjavík: Háskólaútgáfan, 2004. Sjá einnig Sigríður Matthíasdóttir, „Menningardeilur og kvenleiki á árunum milli stríða“, í Kvennaslóðir. Rit til heiðurs Sigríði Th. Erlendsdóttur sagnfræðingi. Ritstj. Anna Agnarsdóttir o.fl. Reykjavík: Kvennasögusafn Íslands, 2001, bls. 446–455.
2. ^ Sjá t.d. sérblað Kvennablaðsins, gefið út af Kvenréttindafélagið Íslands 19. júní 1939. Það er, líkt og önnur blöð og tímarit sem hér er vísað til, er aðgengilegt á timarit.is.
3. ^ Melkorka 1:1 1944, bls. 25–26.
4. ^ Erla Hulda Halldórsdóttir, „Þeir létu fjallkonuna hopa af hólmi“. Lýðveldishátíðin 1944 og veisluskrautið“, Hugrás. Vefrit Hugvísindasviðs 28. júní 2018: http://hugras.is/2018/06/letu-fjallkonuna-hopa-af-holmi-lydveldishatidin-1944-og-veisluskrautid/.
5. ^ Þjóðviljinn 6. júlí 1944, bls. 3.
6. ^ Nýtt kvennablað 5:4 1944, bls. 7-8; Nýtt kvennablað 5:5, bls. 5 og 12; Melkorka 2:1 1944, bls. 35-37, 58-59; Þjóðviljinn 28. júní 1944,bls. 3; Mjölnir 12. júlí 1944, bls. 2; Verkamaðurinn 8. júlí 1944, bls. 1 og 4; Morgunblaðið 29. júní 1944, bls. 12; Morgunblaðið 27. júní 1944, bls. 12; Alþýðublaðið 28. júní 1944, bls. 4; Laufey Valdimarsdóttir, „Kvenréttindafélag Íslands og Landsfundur íslenzkra kvenna 1944“, Kvenréttindafélag Íslands 40 ára. 1907-1947. Minningarrit. Reykjavík: Kvenréttindafélag Íslands, 1947, bls. 69-76; Sigríður Th. Erlendsdóttir. Veröld sem ég vil. Saga Kvenréttindafélags Íslands 1907–1992. Reykjavík: Kvenréttindafélag Íslands, 1993; Gunnar Helgi Kristinsson, Ágrip af þróun stjórnarskrárinnar. Unnið að beiðni nefndar um endurskoðun stjórnarskrár lýðveldisins Íslands. Desember 2005.
7. ^ Tíminn 30. júní 1944, bls. 260.
8. ^ Melkorka 1:2 1944, bls. 59.

Myndir:

• Melkorka, 1.12.1944 - Timarit.is. (Sótt 15.5.2019).
• Morgunblaðið, 22.6.1944 - Timarit.is. (Sótt 15.5.2019).
• Melkorka, 1.12.1944 - Timarit.is. (Sótt 15.5.2019).

...