Var eins mikil mengun árið 1944 á Íslandi og nú?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Var eins mikil mengun árið 1944 á Íslandi og nú?
Í upphafi þessa svars er rétt að nefna að hér er lögð áhersla á mengun sem tengist umsvifum og athöfnum mannsins. Jafnan er talað um mengun þegar efni eða orka berst út í umhverfið í það miklum mæli að það veldur skaða. Árið 1944 voru mengunarmál almennt ekki ofarlega á baugi á Íslandi og vöktun og mælingar á mengun af skornum skammti. Sem dæmi má nefna að reglulegar mælingar á mengun í lofti hófust ekki fyrr en 1969 með tilkomu álversins í Straumsvík og árið 1986 hófust fyrstu loftgæðamælingar í Reykjavík þar sem fyrstu árin var aðeins mælt svifryk við Miklatorg. Nokkrum árum síðar eða árið 1989 hófst síðan vöktun á þrávirkum lífrænum efnum, málmum og geislavirkum efnum í lífríki sjávar. Við vitum því allnokkuð um styrk og umfang ýmissa mengandi efna í umhverfi okkar í dag en það sama er ekki hægt að segja um árið 1944. Því er aðeins hægt að áætla mun á mengun í dag og fyrir 75 árum út frá þeim forsendum sem koma fram hér að neðan.

Árið 1944 bjuggu um 170 þúsund manns á Íslandi en í dag eru íbúar um 360 þúsund eða ríflega töfalt fleiri miðað við lýðveldisárið. Því til viðbótar hefur mannfjöldinn margfaldast hin síðari ár með tilkomu ferðamanna og óhjákvæmilega fylgir auknum mannfjölda aukið mengunarálag. Sé aðeins litið til þess má áætla að mengun sé meiri í dag en fyrir 75 árum en þó er áhugavert að velta fyrir sér staðbundinni mengun í lofti þá og nú. Meðfylgjandi tafla sýnir orkunotkun Íslendinga eftir uppruna orkugjafanna árin 1944 og 2017. Þar má sjá miklar breytingar á orkugjöfum sem nýttir eru til samgangna, húsakyndingar, fiskveiða og fleira. Það er eftirtektarvert að árið 1944 voru kol helsti orkugjafi Íslendinga og má því gefa sér að mengun í lofti, jafnt innan- sem utandyra, hafi verið talsverð. Loftið var því hugsanlega óheilnæmara en í dag í nærumhverfi íbúa, sérstaklega í þéttbýli. Kolaryk getur verið sérstaklega skaðlegt og valdið til dæmis hjarta- og lungnasjúkdómum.

Tafla 1. Heildarnotkun orku eftir uppruna (%)

	1944	2017
Kol	50,4	1,9
Olía	15,9	16,9
Mór	1,9	0
Jarðhiti	27,5	60,7
Vatnsorka	4,2	20,2
Samtals innlend framleiðsla	33,6	80,9

Að þessu frátöldu og að flestu öðru leyti má telja líklegt að mengun sé meiri í dag en árið 1944. Mikil aukning varð á framleiðslu ýmissa efna upp úr miðri síðustu öld til notkunar í iðnaði og við ýmisskonar vöruframleiðslu. Plágueyðar eru dæmi um slík efni en oft eru þau þrávirk (brotna hægt niður) og geta safnast upp í lífríkinu. Til viðbótar við slík efni sem notuð hafa verið hér á landi hafa margskonar þrávirk efni borist til norðurslóða með lofti og sjó frá suðlægari svæðum og safnast upp í lífverum. Mörg þessara efna eru bönnuð í dag eftir að skaðsemi þeirra kom í ljós en sökum þrávirkni þeirra eru þau enn til staðar í lífríkinu. Þá hefur útblástur frá iðnaði, samgöngutækjum og skipum stóraukist frá því sem var árið 1944 með tilheyrandi mengun og sífellt eru framleidd ný efni sem oft og tíðum menga náttúruna.

Plast er sérstaklega áhugavert í þessum samanburði. Í dag finnst plast nánast allstaðar í veröldinni og er Ísland þar engin undantekning. Mörg skaðleg efni hafa verið notuð í gegnum tíðina til að ná fram ákveðnum eiginleikum í plastinu þannig að segja má að mengun af þess völdum sé tvenns konar. Annars vegar eru stórar og smáar plastagnir í umhverfinu sem geta skaðað lífverur, og hins vegar losna óæskileg viðbótarefni úr plastinu. Meðfylgjandi mynd sýnir heimsframleiðslu á plasti frá 1950 til 2017 og magnið á lóðrétta ásnum er í milljónum tonna! Afar lítil plastframleiðsla var í heiminum fyrir árið 1944 og því ansi sláandi munur þá og nú á plastmengun á Íslandi eins og annarsstaðar í heiminum.

Þrátt fyrir það sem fram hefur komið hér á undan er íslensk náttúra hreinni en víðast hvar annars staðar en því veldur veðurfar, strjálbýli og lega landsins.

Heimildir:

• Hagstofa Íslands - Mannfjöldi.
• Hagstofa Íslands - Orkumál
• Stefán Einarsson o.fl. 2013. Hreint loft, betri heilsa. Umfjöllun um loftgæði og heilsufar á Íslandi ásamt tillögum til úrbóta. Umhverfis- og auðlindaráðuneytið, apríl 2013, Reykjavík.
• Sigmundur Guðbjarnason. „Veldur skordýraeitur krabbameini í mönnum?“ Vísindavefurinn, 15. september 2011. Sótt 28. ágúst 2019 af http://visindavefur.is/svar.php?id=60607.
• Davíð Egilson o.fl. 1999. Mælingar á mengandi efnum á og við Ísland. Niðurstöður öktunarmælinga. Starfshópur um mengunarmælingar, mars 1999, Reykjavík. 138 bls.

Myndir:

• Delwedd:Coal Miners- Everyday Life in a Midlands Colliery, England, UK, 1944 D18872.jpg - Wicipedia. (Sótt 12.09.2019).
• Mynd af plastframleiðslu í heiminum: Plastics Europe. (Sótt 12.09.2019).

...