Hver er saga vatnsvirkjana i heiminum og hvenær byrjuðu Íslendingar að virkja vatn?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hver er saga vatnsvirkjana i heiminum og hvenær byrjuðu Íslendingar að virkja vatn?
Vatnsafl hefur verið virkjað í aldaraðir, í fyrstu aðallega í gegnum svokölluð vatnshjól eða vatnsmyllur. Vatnshjól eru stór hjól með blöð eða fötur á utanverðu yfirborðinu. Þeim er komið þannig fyrir við streymandi eða fallandi vatn að vatnsstraumurinn fær hjólin til að snúast þegar vatnið streymir á blöðin eða ofan í föturnar. Snúningskraftur hjólsins er svo notaður til þess að knýja ýmiss konar einfaldar vélar, sem til dæmis mala korn eða hamra járn.

Talið er að Forngrikkir hafi verið fyrstir til að finna upp vatnshjólið, á 3.-1. öld fyrir Krist. Á næstu öldum breiddust vatnshjól út um víða veröld. Í Han-veldi Kína voru vatnshjól komin til sögunnar á 1. öld eftir Krist. Á miðöldum voru vatnshjól algeng í Evrópu og Arabar nýttu þau á yfirráðasvæðum sínum frá 7. öld og þróuðu ýmsar tækninýjungar tengdar þeim.

Sumar af fyrstu verksmiðjum iðnbyltingarinnar voru knúnar af vatnsafli, svo sem bómullarverksmiðjan Cromford Mill sem var reist árið 1771 á Englandi. Gufuvélar sem nýttu kol sem eldsneyti urðu þó mun vinsælli til að knýja vélarnar sem þróaðar voru og breiddust út á tímabilinu.

Undir lok 19. aldar var búið að finna upp rafalinn, sem umbreytir hreyfiorku í raforku, og þá var hægt að nota vatnsafl til þess að snúa rafal og framleiða þar með rafmagn. Fyrsta virkjun vatnsafls til raforkuframleiðslu var á sveitasetrinu Cragside í Englandi árið 1878. Þar knúði lítil vatnsvirkjun rafmagnslampa. Árið 1880 var rafall knúinn af vatnstúrbínu notaður til að lýsa upp leikhús og búðarglugga í Michigan í Bandaríkjunum með rafmagnsljósum.

Á næstu árum voru fleiri vatnsaflsvirkjanir reistar, einkum í Bandaríkjunum og Kanada. Árið 1886 voru samtals 45 vatnsaflsknúnar rafstöðvar í Bandaríkjunum og Kanada og árið 1889 voru þær 200 í Bandaríkjunum einum. Vatnsaflsvirkjanir voru svo reistar víðs vegar um heiminn, til að mynda var sú fyrsta í opinberri eigu á suðurhveli jarðar reist árið 1895 í Ástralíu og árið 1905 var lækur virkjaður til að knýja rafstöð í Taívan. Fram eftir 20. öld og fram á þá 21. var haldið áfram að reisa stærri og öflugri vatnsaflsvirkjanir en árið 2013 var um 16% af raforku heimsins framleidd með vatnsafli eins og kemur fram í svari við spurningunni Hvaða orkugjafar eru algengastir við raforkuframleiðslu í heiminum?

Á Íslandi átti fyrsta virkjun vatns til raforkuframleiðslu sér stað árið 1904 og það markar upphaf raforkuframleiðslu á landinu. Þá var Lækurinn í Hafnarfirði virkjaður af þeim Jóhannesi Reykdal og Halldóri Guðmundssyni sem settu upp rafal sem fyrst var nýttur til að kveikja rafmagnsljós í 15 húsum og fjögur götuljós. Elliðaárnar í Reykjavík voru síðan virkjaðar og þar var gangsett rafstöð árið 1921.

Árið 1950 höfðu 530 smávirkjanir verið byggðar um allt land en Landsvirkjun var stofnuð árið 1965 og á seinni hluta 20. aldar voru nokkrar stórar vatnsaflsvirkjanir reistar, meðal annars við Búrfell, Hrauneyjafoss og Blöndu. Árið 2014 kom rúmlega 70% af raforkuframleiðslu á Íslandi frá vatnsafli eins og lesa má um í svari við spurningunni Hvaða orkugjafar eru á Íslandi?

Heimildir:

• A brief history of hydropower - International Hydropower Association. (Skoðað 20. 9. 2016).
• Water wheel - Wikipedia, the free encyclopedia. (Skoðað 20. 9. 2016).
• Hydroelectricity - Wikipedia, the free encyclopedia. (Skoðað 20. 9. 2016).
• Hver uppgötvaði rafmagnið? eftir Margréti Björk Sigurðardóttur. (Skoðað 20. 9. 2016).
• Saga - Landsvirkjun. (Skoðað 20. 9. 2016).

Myndir:

• Braine-le-Château - Wikimedia Commons.. Höfundur: Jean-Pol GRANDMONT - travail personnel (eigið verk). Birt undir CC BY 2.0-leyfi. (Sótt 20. 9. 2016).
• Cragside - Wikipedia, the free encyclopedia. (Sótt 20. 9. 2016).
• Búrfellsvirkjun - Wikipedia, frjálsa alfræðiritið. (Sótt 20. 9. 2016).

...