Hverjar eru síðustu heimildir um galdraiðkun á Íslandi?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hverjar eru síðustu heimildir um galdraiðkun á Íslandi?
Heimildir um galdraiðkun á Íslandi eru ýmiss konar. Um þau galdramál sem háð voru fyrir dómstólum eru Alþingisbækur traustustu heimildirnar auk þeirra héraðsdómsskjala sem varðveist hafa (dóma- og þingbækur). Þar sem þeim heimildum sleppir hafa annálar, bréfabækur, prestastefnubækur og máldagar einnig reynst haldbær gögn að byggja á, þótt sundurlaus séu (sjá um þetta: Ólína Þorvarðardóttir 2000, bls. 13-15 og 336-37).

Skráðar sögur (þar á meðal Íslendingasögur) og sjálfsævisöguleg skrif (til að mynda Píslarsaga síra Jóns Magnússonar, Fjölmóður Jóns Guðmundssonar lærða og Æviraun Þorvaldar Rögnvaldssonar í Sauðanesi) hafa einnig reynst gagnleg við að átta sig á ýmsu því sem lýtur að galdraiðju og galdramálum okkar Íslendinga. Eru þá ónefndar sjálfar galdrabækurnar og -blöðin af ýmsu tagi sem varðveist hafa frá sautjándu og fram á nítjándu öld. Þau gögn gefa hugmynd um það að galdraiðja, eða að minnsta kosti þekking um hana, hafi verið við lýði hérlendis allt fram á nýliðna öld.

Síðasta galdramálið sem kom fyrir Alþingi var tekið fyrir á árunum 1719-1720. Þar var fjallað um héraðsdóm sem sýslumaðurinn Teitur Arason hafði látið ganga að Neðri-Hvestu við Arnarfjörð „viðvíkjandi tveimur blöðum með óvenjulegum characteribus, sem Sigmundur Atlason, Sigurður Gíslason og Jakob Jónsson“ höfðu meðkennt að eiga og „brúkað hafa til að verja sig illu“, eins og fram kemur í dómnum (Alþb. X, 432-33). Voru mennirnir dæmdir til fésekta „til hospitalsins“, mismikið eftir efnum og aðstæðum hvers og eins.

Alþingis- og dómabækur greina einungis frá þeim málum sem komu fyrir dómstóla, en ætla má að ýmis mál hafi verið útkljáð án frekari afskipta yfirvalda, einkum þegar frá leið. Munnmæli og annálar greina auk þess frá því fólki sem bar fjölkynngisorð, og eru þannig heimildir um afstöðu til galdurs og hugsanlega einnig um galdratrú án þess þó að segja okkur margt um galdraiðjuna sjálfa.

Síðast er vitað um mál sem reis vegna gruns um að konur tvær héldu tilbera að Björk í Sölvadal. Var af því tilefni framin húsrannsókn árið 1804 þar sem líkamar þeirra voru grannskoðaðir. Rannsóknin var gerð að ósk húsbóndans sjálfs sem vildi hrinda óorði af heimilinu. Í ljós kom að önnur kvennanna, Guðrún Jónsdóttir, 79 ára gömul, hafði grunsamlegan útvöxt neðan við nafla, eins og fram kemur í bréfi hreppstjóranna til sýslumanns að rannsókn lokinni. Þar segir að „gjordemóðirin Guðríður Ólafsdóttir“ hafi fundið á Guðrúnu gömlu „fyrir neðan nafla svo sem keppur eður lint vatnsæxli, en þó mjög stórt og lafði ofan eptir lífinu, en hafði þó réttan hörundslit, fyrir utan litla ákomu á neðri enda“ (Sunnanfari II, 1893, 94; sbr. AM 960 XV a 4to).

Engin frekari eftirmál urðu af þessu, og mér vitanlega er þetta síðasti vísirinn sem við höfum að hérlendu galdramáli -- eða formlegri rannsókn vegna orðróms um galdur. Hins vegar segir þetta mál sína sögu um það hve tilberatrúin virðist hafa verið sterk hér á landi þegar komið var fram á 19. öld.

Frekara lesefni á Vísindavefnum:

• Eru galdrar til? eftir Ólínu Þorvarðardóttur
• Hvað voru margar nornabrennur á Íslandi, hvenær hættu þær og hverjar voru brenndar? eftir dr. Ólínu Þorvarðardóttur
• Er til galdrafólk? eftir Margréti Björk Sigurðardóttur
• Hvaða jurtir voru notaðar til galdraverka og lækninga? eftir Símon Jón Jóhannsson
• Hvað er seiðskratti? eftir Aðalheiði Guðmundsdóttur

Heimildir:

• AM 960 15 a 4to.
• Alþíngisbækur Íslands I-X. Reykjavík 1912-1967.
• Jón Magnússon 1967: Píslarsaga síra Jóns Magnússonar. Sigurður Nordal sá um útgáfuna. Reykjavík.
• Jón Guðmundsson lærði 1916: „Fjölmóður" með inngangi og athugasemdum eftir Pál Eggert Ólason. Safn til sögu Íslands V (nr. 3), 1-92.
• Ólafur Davíðsson 1940-43: Galdur og galdramál á Íslandi. Reykjavík.
• Ólína Þorvarðardóttir 2000: Brennuöldin. Galdur og galdratrú í málskjölum og munnmælum. Reykjavík.
• Sunnanfari. Mánaðarblað með myndum 1-3. Kaupmannahöfn 1891-1894.
• Wall, Jan 1977-78: Tjuvmjölkande väsen I-II. Uppsala.
• Þorvaldur Rögnvaldsson 1921-23: „Æfiraun“. Blanda II, 354-372.

...