Voru ákvæði í Grágás eða Jónsbók um rétt manna til drykkjarvatns?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Voru ákvæði í Grágás eða Jónsbók um rétt manna til drykkjarvatns?
Upprunalega hljóðaði spurningin svona:

Er það ólöglegt að neita fólki um vatn að drekka? Ég hef heyrt að það sé ólöglegt samkvæmt Grágás eða Jónsbók og að þau lög séu ennþá í gildi.

Grágás er lagasafn frá þjóðveldistímanum og Jónsbók var önnur tveggja lögbóka sem Magnús lagabætir lét gera fyrir Ísland og var hún samþykkt á Alþingi með breytingum árið 1281. Um ritin tvö er fjallað nánar í svari eftir sama höfund við spurningunni Hvaða bækur eru Grágás og Jónsbók?

Ekki voru til almenn ákvæði um leyfi til að drekka úr lindum og uppsprettum í Grágás eða Jónsbók en drykkjarréttur er tryggður í sérstökum tilvikum. Til voru að minnsta kosti þrjú ákvæði í Grágás sem tekin voru upp í Jónsbók um rétt manna til drykkjarvatns. Í 5. kafla Farmannalaga Jónsbókar segir að kaupmenn megi halda til hafna þar sem aðstaða er til að taka skipin upp á land, það er skipauppsát. Þar mega þeir koma sér fyrir og „neyta vatns og haga“ án þess að greiða gjald fyrir. Í 17. kafla Farmannalaga segir að leggja megi skipi við akkeri og fara í land til að „taka vatn“. Í 3. kafla Rekaþáttar segir að sá sem finnur hval í annars manns fjöru megi sækja hvalinn en „ ... neyta þar engis nema vatns og haga.“

Samskonar ákvæði eru í Grágás um skipauppsát og neyslu vatns og haga, samanber 61. kafla Festaþáttar Staðarhólsbókar (166. kafla Konungsbókar), en um hvalrekann er fjallað í 57. kafla Landabrigðisþáttar Grágásar. Sá sem sækir hvalinn má neyta vatns en ekkert er minnst á haga. Ákvæði 3. kafla Rekaþáttar Jónsbókar eru í núgildandi lagasafni Íslands þannig, að sá sem sækir hvalinn getur neytt vatns á leið sinni og getur þakkað Magnúsi lagabæti að hann nýtur einnig hagans.

Vafalaust verður að lögjafna frá þessum ákvæðum frekar en að gagnálykta. Það þýðir að svipuð regla eigi að gilda í svipuðum tilvikum frekar en að álykta sem svo að úr því að þessi tilvik eru upptalin eigi andstæð regla að gilda um önnur. Því hefur það áreiðanlega verið talið sjálfsagt að ferðamenn ættu á för sinni rétt á því að teyga vatn úr lindum landsins og óheimilt hefur verið að banna þeim það.

Umferðarréttarákvæði Grágásar og Jónsbókar, sem tryggðu almenningi rétt til að ferðast um annarra land, leiða til sömu niðurstöðu. Umferðarrétturinn var talinn almannaréttur og ýmsar skyldur lagðar á bændur til að viðhalda þjóðleiðum. Umferðarréttur væri lítils virði ef honum fylgdi ekki réttur sem gerir umferðina mögulega eins og til dæmis að tjalda, að svala þorsta sínum í lækjum og jafnvel að beita hestum. Í Búnaðarbálki (Bb) Jónsbókar, sem líka er nefndur Landsleigubálkur, eru nokkur ákvæði um umferðarrétt almennings. Nefna má 20. kafla um rétt ferðamanna til að höggva við í annars skógi, 32. kafla um skyldu manna til að gera hlið á girðingu sína ef þjóðvegur liggur að henni, 44. kafla um þjóðgötur og skyldu bænda til að halda þeim færum og 45. kafla um brýr og ferjuhald. Í 16. kafla Bb. segir að ekki þurfi að bæta fyrir hagabeit nema lögfest sé það er einhver hefur lýst á þingi eða að kirkju nánari tilgreindri eign sem lögfestu. Þetta ákvæði á almennt við um hagabeit en réttur ferðamanna var ekki minni.

Í 59. kafla segir: „Það eru almenningar er að fornu hafa verið. ... Fiskivötn öll í almenningi eru öllum jafnheimil, þar eigu menn að taka fiska og fugla.“, samanber það sem merkt er með gulu á meðfylgjandi mynd af bls. 51 úr Skarðsbók Jónsbókar (AM350fol frá um 1363). Um almenninga gátu allir farið og neytt bæði vatns og haga og veitt bæði fugla og fiska, eins og segir í framangreindu ákvæði og enginn gat bannað það.

Réttur ferðamanna til að kneyfa vatn úr uppsprettum á leið sinni hefur þótt svo sjálfsagður að óþarft hefur verið talið, að fjölyrða um það í lögum. Það hefur ekki breyst. Í IV. kafla laga um náttúruvernd nr. 60/2013 er fjallað um almannaréttindi það er almannarétt. Í 29. gr. laganna segir að eigandi eða rétthafi lands megi ekki hindra almenning í að njóta þeirra réttinda sem mælt er fyrir um í kaflanum, eins og til dæmis að tjalda, að tína ber, sveppi, fjallagrös, jurtir, fjörugróður, skeldýr, söl og fleira. Hvergi í lögunum er tekið fram að ferðamaðurinn megi að vild drekka vatn úr lækjum og lindum á leið sinni en sá réttur er vafalaust fyrir hendi. Alþingi telur enn, að ekki þurfi að hafa orð á svo sjálfsögðum rétti ferðamannsins.

Myndir:

• Mynd af foss í Selá á Vaðlaheiði: ÞH.
• AM 350 fol. handrit.is. (Sótt 22.9.2023).

...