Hvers vegna er hin gamla lögbók Íslendinga kölluð Grágás?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvers vegna er hin gamla lögbók Íslendinga kölluð Grágás?
Einnig var spurt:

Hvaðan kemur nafnið Grágás og hvað þýðir það?

Nafnið Grágás er haft um elstu lögbók Íslendinga, þá sem var í gildi á þjóðveldistímanum og nokkur ár fram yfir hann en gekk úr gildi þegar hér var lögtekin bók sem hefur (af óþekktri ástæðu) fengið nafnið Járnsíða. Það gerðist á árunum 1271–73. Engin leið er að ákvarða hvenær Grágás gekk í gildi. Samkvæmt Íslendingabók Ara fróða settu Íslendingar sér fyrst lög nálægt lokum landnámsaldar, um 930, en þau eru aldrei kölluð Grágás, fremur hin heiðnu lög eða Úlfljótslög eftir þeim manni sem er sagður hafa lært lögin af lögspökum manni í Noregi og flutt þau óskrifuð í kollinum til Íslands. Veturinn 1117–18 voru lögin fyrst skrifuð á bók, eða hluti þeirra, enn samkvæmt vitnisburði Ara, en sú bók, sem nú er glötuð, er ekki kölluð Grágás heldur Hafliðaskrá eftir þeim manni sem hýsti lagaskráningarmennina (og hefur vísast verið einn þeirra). Hann var Hafliði Másson höfðingi á Breiðabólstað í Húnavatnsþingi. Sá texti sem við köllum Grágás er varðveittur í tveimur skinnhandritum, Konungsbók og Staðarhólsbók, og er talið að þær hafi verið skrifaðar um miðja 13. öld, þegar þessi lög voru um það bil að ganga úr gildi.

Nafnið Grágás stendur hvergi á eða í þessum lagahandritum, enda var það ekki siður miðaldamanna að skrifa titilblöð á handrit sín, og engar heimildir eru um að þjóðveldislögin hafi verið kölluð Grágás á miðöldum. Sem heiti á lögbók er orðið fyrst notað, svo að vitað sé, um lög sem sagt er að Magnús Noregskonungur Ólafsson, Magnús góði, (kon. 1035–47) hafi látið semja fyrir Þrændalög í Noregi. Hún er nefnd bæði í Sverris sögu konungs og í Heimskringlu, þar sem stendur: „Síðan lét Magnús konungur rita lögbók þá er enn er í Þrándheimi og kölluð er Grágás.“ Á Íslandi kemur nafnið fyrst fyrir í reikningsskap Skálholtsstaðar eftir lát Gissurar biskups Einarssonar 1548. Þar er lögbókin Grágás talin meðal bóka biskups, en ekki er vitað hvað stóð í þeirri bók. Elsta varðveitta bókin sem hefur borið nafnið Grágás frá upphafi er pappírshandrit frá því um 1600 (AM 125 a 4to). Þar er samtíningur lagakafla úr lagasafninu sem við köllum Grágás og úr Járnsíðu. Á Grágásarhlutanum er fyrirsögn: „Nokkrar fáar greinir úr þeirri fyrri lögbók, sem sumir kalla Grágás.“ Á 17. öld verður svo smám saman algengara að hin fornu lög Íslendinga séu kölluð Grágás, Gráfugl, Gráfygla eða Gráfuglsbók. Allar heildarútgáfur bókarinnar á prenti á frummálinu hafa haft titilinn Grágás.

Nafnið Grágás á lagasafni þjóðveldisaldar er sýnilega sprottið af misskilningi en alls óvíst er hvernig hann hefur orðið til. Ekki er ljóst heldur hvers vegna Þrændalög Magnúsar góða voru kölluð Grágás; kannski voru þau bara skrifuð í bók sem var af einhverjum ástæðum í óvenjulega grárri hlífðarkápu.

Orðið gás þýðir einfaldlega gæs í fornu norrænu máli Norðmanna og Íslendinga. Það kemur bæði fyrir stakt og í samsetningum: aligás, brandgás, grágás, heimgás. Fleirtalan var gæss. En orðið gás/gæs var líka haft um kynfæri kvenna og um konur sem þóttu lauslátar. Því er talið líklegt að nöfnin Gráfugl, Gráfygla og Gráfuglsbók séu sprottin af tepruskap manna sem vildu ekki taka sér í munn orðið gás. Svo getur á hinn bóginn verið að nafnið Grágás á lögbók Magnúsar góða hafi upphaflega verið klám norskra munka sem reyndu að stytta sér með því stundir við að afrita bókina.

Grágásarhandritin voru gefin út stafrétt af mikilli nákvæmni af Vilhjálmi Finsen lögfræðingi á 19. öld, Konungsbók 1852, Staðarhólsbók 1879 og önnur textabrot ásamt registri 1883. Aðgengilegri útgáfa með íslenskri nútímastafsetningu kom 1992. Þar er Staðarhólsbók lögð til grundvallar en allt umtalsvert efni sem Konungsbók hefur umfram hana er prentað líka.

Heimildir og mynd:

• Fritzner, Johan: Ordbog over Det gamle norske Sprog. Omarbeidet, forøget og forbedret Udgave I–III. Kristiania, Den norske Forlagsforening, 1886–96.
• Grágás. Lagasafn íslenska þjóðveldisins. Gunnar Karlsson, Kristján Sveinsson, Mörður Árnason sáu um útgáfuna. Reykjavík, Mál og menning, 1992.
• Gunnar Karlsson: Goðamenning. Staða og áhrif goðorðsmanna í þjóðveldi Íslendinga. Reykjavík, Heimskringla, 2004.
• Íslenzk fornrit XXVIII. Heimskringla III. Bjarni Aðalbjarnarson gaf út. Reykjavík, Hið íslenzk fornritafélag, 1951.
• Ólafur Lárusson: „Grágás.“ Kulturhistorisk leksikon for nordisk middelalder V (1960), 410–12.
• Mynd: Handritin heima. (Sótt 18. 9. 2014).

...