Sólin Sólin Rís 06:55 • sest 20:11 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 06:56 • Sest 20:53 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 06:13 • Síðdegis: 18:35 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 00:09 • Síðdegis: 12:30 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 06:55 • sest 20:11 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 06:56 • Sest 20:53 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 06:13 • Síðdegis: 18:35 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 00:09 • Síðdegis: 12:30 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=
Forsíða Heilbrigðisvísindi COVID-19 — upplýst umræða Er náttúrulegt hjarðónæmi ekki eina skynsamlega leiðin út úr faraldri COVID-19?

Flokkun:

20.10.2020
Heilbrigðisvísindi COVID-19 — upplýst umræða
Heilbrigðisvísindi Veirur og COVID-19
Heilbrigðisvísindi Læknisfræði

Er náttúrulegt hjarðónæmi ekki eina skynsamlega leiðin út úr faraldri COVID-19?

Jóhanna Jakobsdóttir og Jón Magnús Jóhannesson

COVID-19 borði í flokk
Það er til mjög einfalt og vel rökstutt svar við þessari spurningu: nei.

Nýlega hefur talsvert borið á misvísandi umræðu um hjarðónæmi og eiginleikum þess, í þeim tilgangi að hvetja til slökunar á hörðum aðgerðum til sóttvarna víða um heim. Þann 4. október 2020 skrifaði hópur heilbrigðisstarfsmanna (meðal annars læknar og faraldsfræðingar) undir yfirlýsingu (e. Great Barrington Declaration) þar sem lýst var áhyggjum af hörðum sóttvarnaraðgerðum. Kjarni þeirrar yfirlýsingar er svonefnd „Focused Protection“ sem snýst um að leyfa þeim sem eru í lítilli hættu á dauða að lifa sínu lífi óheft og þróa með sér ónæmi við COVID-19 með því að fá sjúkdóminn, samhliða því að einangra einstaklinga í mikilli áhættu.

Rétt er að árétta að höfundar yfirlýsingarinnar mæla markvisst með verulegri slökun sóttvarnaraðgerða. Þær tillögur eru þó settar fram án vísindalegs rökstuðnings og ekkert er vísað í rannsóknir eða fyrirliggjandi gögn um COVID-19 í yfirlýsingunni. Margt sem þarna kemur fram er einfalt að hrekja með vísan í einföld gögn og rannsóknir. Hér verður lögð áhersla á ýmsar rangfærslur yfirlýsingarinnar í tengslum við hjarðónæmi. Einnig er rétt að taka fram að í yfirlýsingunni eru ekki settar fram neinar markvissar, skýrar ráðleggingar um hvernig best er að vernda viðkvæma hópa, sem er mun stærri hópur en margir gera sér grein fyrir.

Árangursríkasta og öruggasta leiðin til að vernda einstaklinga í hættu á alvarlegri sjúkdómi vegna COVID-19 er að takmarka dreifingu COVID-19 innan samfélagsins í heild. Síðan er gott að hafa fleyg orð bandaríska verk- og tölfræðingsins W. Edwards Deming (1900-1993) í huga: „Without data, you’re just another person with an opinion.“

Árangursríkasta og öruggasta leiðin til að vernda einstaklinga í hættu á alvarlegri sjúkdómi vegna COVID-19 er að takmarka dreifingu COVID-19 innan samfélagsins í heild.

Hugtakið hjarðónæmi

Hjarðónæmi (e. herd immunity) er hugtak sem endurspeglar dreifingu ónæmis fyrir vissum sýkli í tilteknu þýði (e. population). Þýðið getur verið Breiðholtið, Reykjavík, höfuðborgarsvæðið, Ísland eða öll Evrópa - hjarðónæmið í hverju tilfelli fyrir sig yrði mjög breytilegt. Hjarðónæmi getur þróast í kjölfar sýkinga eða bólusetninga, og er oftast skilgreint eftir því hversu stórt hlutfall samfélags býr yfir tilteknu ónæmi.

Hjarðónæmisþröskuldur COVID-19 með náttúrulegri sýkingu

Með vaxandi hjarðónæmi verður dreifing sýkils oftast minni í því þýði og afleiðingar sýkingar um leið minni. Hjarðónæmisþröskuldur (e. herd immunity threshold) er það hlutfall hjarðónæmis þar sem smitsjúkdómur nær ekki að mynda nýjan faraldur innan þýðis. Það fer eftir smithæfni (e. infectivity), smitleiðum og öðrum flóknum samfélagsþáttum hversu hár þessi þröskuldur er. Smithæfni er gjarnan metin með því að skoða ákveðinn smitstuðul (e. reproduction number): hversu marga mun einn einstaklingur ná að smita á meðan hann er smitandi - því hærri sem stuðullinn er, því meiri er smithættan og því hærri er hjarðónæmisþröskuldurinn. Hins vegar er hjarðónæmisþröskuldurinn aldrei ein, föst tala - ein forsenda smitstuðulsins er meðal annars sú að allir í vissu þýði séu í jafn miklum samskiptum innbyrðis, sem á sjaldan við. Nánar má lesa um þetta í svari Vísindavefsins um hvernig faraldrar geta dvínað án myndunar á viðunandi hjarðónæmi (sjá: Hvernig getur faraldur eins og COVID-19 náð hámarki og dvínað svo án þess að hjarðónæmi hafi náðst?)

Talið er að án samfélagstakmarkana væri hjarðónæmisþröskuldur fyrir COVID-19 um 60% ef hver einstaklingur er jafn líklegur til að smita alla aðra í þýðinu. Þetta hlutfall gerir ráð fyrir því að smitstuðull fyrir COVID-19 sé 2,5 ef engum sóttvarnaraðgerðum er beitt og að lífið gangi nokkurn veginn sinn vanagang. Sú forsenda að allir í vissu þýði séu í jöfnum samskiptum við aðra á sjaldnast við og því er hjarðónæmisþröskuldur án sóttvarnaaðgerða að jafnaði hærri en þröskuldurinn sem reiknaður er út án þess að tekið sé tillit til eðli samskipta í þýðinu. Þar að auki er 60% það hlutfall þar sem smitstuðullinn fer niður fyrir einn vegna hjarðónæmis. Sýkingar stöðvast hins vegar ekki af sjálfsdáðum þegar þessu hlutfalli er náð og faraldurinn getur engu að síður haldið áfram. Talið er að um 90% þýðis gætu sýkst vegna þessa „yfirskots“.

Verndun áhættuhópa

Ef ná á hjarðónæmi með því að vernda áhættuhópa þá er nauðsynlegt að taka tillit til þess að einstaklingar í áhættuhópi vegna COVID-19 eru í sumum tilfellum líklegri til að eiga í meiri samskiptum innbyrðis en við aðra í þýðinu. Nærtækt dæmi eru hjúkrunarheimili, íbúðakjarnar aldraðra, félagsstarf og fleira. Hjarðónæmi þýðir ekki að engar sýkingar eigi sér stað og veiran sem veldur sýkingunni hverfi af yfirborði jarðar. Hjarðónæmi þýðir einungis að faraldur nær ekki flugi og að jafnaði munu nýjar sýkingar ekki verða að faraldri heldur fjara út. Hins vegar, þegar sýking nær inn til áhættuhópa eftir að aðrir hafa slakað á sóttvörnum, munu áhrifin verða hlutfallslega verri.

Hlutfall einstaklinga í aukinni áhættu á alvarlegum afleiðingum vegna COVID-19 sýkingar er minnst 20% á Íslandi. Samhliða því að hjarðónæmisþröskuldur vegna COVID-19 er að minnsta kosti 60% er ljóst að nær ómögulegt yrði að ná hjarðónæmi með náttúrulegri sýkingu meðal þjóðarinnar án alvarlegra afleiðinga.

Eiginleikar sýkils og þróun ónæmis

Hér skiptir auk þess miklu máli að undirstrika að viðunandi hjarðónæmi er engan veginn staðreynd fyrir alla smitsjúkdóma, ólíkt því sem víða er haldið fram. Hver og einn sýkill býr yfir sérstæðum eiginleikum sem hafa áhrif á þróun hjarðónæmis, mikilvægi þess og möguleika.

Gerð ónæmis

Ónæmi er í raun regnhlífarhugtak yfir sérlega margslungið og breytilegt svar okkar við sýkingu. Sumar sýkingar mynda gott, sterílíserandi ónæmi sem kemur alfarið í veg fyrir að við fáum aftur tiltekna sýkingu. Þessar sýkingar ná með tímanum að mynda sterkt hjarðónæmi sem bæði dregur úr dreifingu sýkingar en einnig afleiðingum hennar. Aðrar sýkingar mynda verndandi ónæmi sem minnkar alvarleika sjúkdóms vegna sýkingar en kemur ekki í veg fyrir sýkinguna. Áhrif verndandi ónæmis á hjarðónæmi er mjög breytilegt - í sumum tilfellum kemur ónæmið svo vel í veg fyrir sjúkdóm að eiginlegt hjarðónæmi myndast þrátt fyrir að dreifing sýkilsins geti enn átt sér stað, til dæmis í tilfelli mænusóttar. Í öðrum tilfellum er ónæmið aðeins verndandi að hluta og sýkillinn getur áfram dreifst, sem er líklega raunin fyrir fjölda efri öndunarfærasýkinga. Í þessum tilfellum er mögulegt að viðunandi hjarðónæmi náist ekki með náttúrulegri sýkingu, sérstaklega ef ónæmi varir stutt (sjá fyrir neðan). Í sumum tilfellum myndast hreinlega ekki nægilegt ónæmi til að koma í veg fyrir sýkingu eða sjúkdóm (til dæmis í lifrarbólgu C og HIV-sýkingum). Sjá má frekari umræðu um þetta í svari við spurningunni Ef engin mótefni mælast hjá þeim sem hafa fengið COVID-19, geta þeir þá smitast aftur?

Tímalengd ónæmis

Annað lykilatriði fyrir hjarðónæmi er hversu lengi ónæmi varir. Í mörgum tilfellum myndast gott ónæmi í fyrstu sem síðan dvínar með tímanum. Þetta er til dæmis raunin fyrir nóróveirusýkingar, og er einnig talið gilda um algengar kórónuveirur sem valda kvefi. Stundum getur langvirkt ónæmi myndast en aðeins eftir nokkrar, endurteknar sýkingar með vissum orsakavaldi - þetta er til dæmis notað í svokölluðum „booster“-bólusetningum, þar sem bólusett er nokkrum sinnum til að mynda langvarandi ónæmi.

Dreifingarmáti sýkils

Oft er dreifingarmáti sýkils vanmetinn þáttur í umræðunni um hjarðónæmi. Eins og nefnt var hér fyrir ofan er ein forsendan í útreikningi hjarðónæmisþröskulds að blöndun einstaklinga í þýði, og þar af leiðandi hætta á smiti, sé jöfn meðal allra. Þetta á í raun mjög sjaldan við en verður minna mikilvægt þeim mun betur sem sýkingarvaldur dreifist. Hér er aftur gott að taka sérstaklega fyrir mislinga - mislingar dreifast sérlega vel á milli manna (meðal annars með úðasmiti) og eiga það til að sýkja meirihluta einstaklinga innan viss þýðis, meðal annars ef blöndun er mismikil. Aðrar sýkingar dreifast hins vegar misvel - COVID-19 er í raun fullkomið dæmi, þar sem aðeins minnihluti einstaklinga virðist dreifa sjúkdómnum sérstaklega vel áfram. Þetta hefur sérstaklega mikla þýðingu varðandi hversu lengi hjarðónæmi er að þróast fyrir hvern sýkingarvald.

Af öllu ofangreindu er hægt að segja að þeir sýklar sem valda langvarandi, sterílíserandi ónæmi og dreifast vel innan samfélags eru þeir sýklar sem einnig stuðla helst að góðu hjarðónæmi. Því miður á þetta aðeins við um lítinn hóp sýkinga og meðal annars í þeim tilfellum er hjarðónæmi ekki alltaf nægilegt til að koma í veg fyrir alvarlega faraldra yfir lengri tíma (til dæmis í tilfelli mislinga). Einnig myndast viðunandi hjarðónæmi mjög sjaldan á stuttum tíma - ef faraldri er leyft að ganga lausum um samfélag myndast ekki viðunandi hjarðónæmi að honum loknum, nema um sé að ræða lítið, samhelt þýði. Oftast tekur það að minnsta kosti nokkur ár og þannig nokkrar bylgjur smitsjúkdóms, til að hjarðónæmi verði nægilegt til að hægja á dreifingu smitsjúkdóms.

Í einföldu máli þýðir þetta að ekki allar sýkingar mynda náttúrulegt, viðunandi hjarðónæmi og því er náttúrulegt hjarðónæmi engan veginn staðreynd, sérstaklega fyrir nýja smitsjúkdóma sem tiltölulega lítið er vitað um. Einnig myndast viðunandi hjarðónæmi í stórum samfélögum ekki á stuttum tíma.

Viðunandi hjarðónæmi í stórum samfélögum myndast ekki á stuttum tíma. Náttúrulegt hjarðónæmi er engan veginn staðreynd, sérstaklega ekki fyrir nýja smitsjúkdóma sem lítið er vitað um.

Ónæmi í kjölfar náttúrulegrar COVID-19 sýkingar

Hvað vitum við nú þegar um COVID-19, sem orsakast af kórónuveirunni SARS-CoV-2? Langflestir með COVID-19 mynda sterkt mótefnasvar og frumubundið ónæmissvar fyrst á eftir sýkingu. Einnig eru vísbendingar um að þetta ónæmi vari í að minnsta kosti nokkra mánuði. Erfiðara er að meta hvers konar ónæmi er um að ræða - talið er að langvarandi ónæmi sé á formi verndandi ónæmis, líkt og hjá öðrum kórónuveirum, en nákvæm lengd þessa verndandi ónæmis er óviss. Einnig hafa greinst þónokkur tilfelli endursýkinga með SARS-CoV-2, sem staðfestir að ónæmi kemur ekki alfarið í veg fyrir endursýkingar. Enn meiri óvissa er í þróun ónæmis yfir lengri tíma - ef hegðun COVID-19 líkist sýkingum með öðrum kórónuveirum er líklegt að ónæmi fari dvínandi með tilheyrandi aukinni áhættu á endursýkingum. Mögulega þarf að sýkjast nokkrum sinnum af SARS-CoV-2 áður en viðunandi ónæmi næst til lengri tíma. Vonandi veitir ónæmi í það minnsta vörn gegn alvarlegri sjúkdómi ef endursýkingar verða en það er því miður óvíst á þessu stigi.

Enn frekar benda gögn nú til þess að hjarðónæmi sé hvergi í nægilegu magni í stórum samfélögum til að hægja verulega á dreifingu COVID-19, hvað þá koma alfarið í veg fyrir frekari faraldra. Vegna dreifingareiginleika COVID-19 virðist einnig aðeins lítill hluti þýðis hverju sinni fá sýkinguna, sem þýðir að þróun hjarðónæmis tekur lengri tíma en ella.

Að lokum

Bóluefni eru, og hafa verið í mörg hundruð ár, öruggasta, skilvirkasta og áreiðanlegasta leiðin til að mynda viðunandi hjarðónæmi í samfélögum. Ástæðurnar fyrir því eru mýmargar en felast ekki aðeins í þeirri staðreynd að líkur á fylgikvillum eru hverfandi samanborið við hættur náttúrulegrar sýkingar; bóluefni geta leitt til sterkara og langvinnara ónæmis, samanborið við náttúrulegar sýkingar. Ef ein gjöf bóluefnis myndar ekki langvinnt ónæmi er hægt að endurbólusetja (e. booster) til að lengja og styrkja vörnina. Síðan er þróun ónæmis fyrirsjáanlegri vegna fyrirliggjandi rannsókna á svörun okkar við þeim.

Vegna þessara þátta er yfirgnæfandi samrómur meðal sérfræðinga um að eina leið okkar að viðunandi hjarðónæmi sé með notkun bóluefna; áhersla á þróun náttúrulegs hjarðónæmis er bæði byggð á fölskum forsendum og mun leiða til verulegs skaða einstaklinga, samfélaga og þjóða.

Heimildir:

Myndir:

Höfundar

Jóhanna Jakobsdóttir

Jóhanna Jakobsdóttir

líftölfræðingur hjá Miðstöð í lýðheilsuvísindum

Jón Magnús Jóhannesson

Jón Magnús Jóhannesson

læknir og rannsakandi

Útgáfudagur

20.10.2020

Síðast uppfært

26.10.2020

Spyrjandi

Bjarni, ritstjórn

Efnisorð

Tilvísun

Jóhanna Jakobsdóttir og Jón Magnús Jóhannesson. „Er náttúrulegt hjarðónæmi ekki eina skynsamlega leiðin út úr faraldri COVID-19?“ Vísindavefurinn, 20. október 2020, sótt 29. mars 2025, https://visindavefur.is/svar.php?id=79250.

Jóhanna Jakobsdóttir og Jón Magnús Jóhannesson. (2020, 20. október). Er náttúrulegt hjarðónæmi ekki eina skynsamlega leiðin út úr faraldri COVID-19? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=79250

Jóhanna Jakobsdóttir og Jón Magnús Jóhannesson. „Er náttúrulegt hjarðónæmi ekki eina skynsamlega leiðin út úr faraldri COVID-19?“ Vísindavefurinn. 20. okt. 2020. Vefsíða. 29. mar. 2025. <https://visindavefur.is/svar.php?id=79250>.

Chicago | APA | MLA

Tengd svör

Skoða öll nýjustu svörin

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki

Senda grein til vinar

=

Er náttúrulegt hjarðónæmi ekki eina skynsamlega leiðin út úr faraldri COVID-19?
Það er til mjög einfalt og vel rökstutt svar við þessari spurningu: nei.

Nýlega hefur talsvert borið á misvísandi umræðu um hjarðónæmi og eiginleikum þess, í þeim tilgangi að hvetja til slökunar á hörðum aðgerðum til sóttvarna víða um heim. Þann 4. október 2020 skrifaði hópur heilbrigðisstarfsmanna (meðal annars læknar og faraldsfræðingar) undir yfirlýsingu (e. Great Barrington Declaration) þar sem lýst var áhyggjum af hörðum sóttvarnaraðgerðum. Kjarni þeirrar yfirlýsingar er svonefnd „Focused Protection“ sem snýst um að leyfa þeim sem eru í lítilli hættu á dauða að lifa sínu lífi óheft og þróa með sér ónæmi við COVID-19 með því að fá sjúkdóminn, samhliða því að einangra einstaklinga í mikilli áhættu.

Rétt er að árétta að höfundar yfirlýsingarinnar mæla markvisst með verulegri slökun sóttvarnaraðgerða. Þær tillögur eru þó settar fram án vísindalegs rökstuðnings og ekkert er vísað í rannsóknir eða fyrirliggjandi gögn um COVID-19 í yfirlýsingunni. Margt sem þarna kemur fram er einfalt að hrekja með vísan í einföld gögn og rannsóknir. Hér verður lögð áhersla á ýmsar rangfærslur yfirlýsingarinnar í tengslum við hjarðónæmi. Einnig er rétt að taka fram að í yfirlýsingunni eru ekki settar fram neinar markvissar, skýrar ráðleggingar um hvernig best er að vernda viðkvæma hópa, sem er mun stærri hópur en margir gera sér grein fyrir.

Árangursríkasta og öruggasta leiðin til að vernda einstaklinga í hættu á alvarlegri sjúkdómi vegna COVID-19 er að takmarka dreifingu COVID-19 innan samfélagsins í heild. Síðan er gott að hafa fleyg orð bandaríska verk- og tölfræðingsins W. Edwards Deming (1900-1993) í huga: „Without data, you’re just another person with an opinion.“

Árangursríkasta og öruggasta leiðin til að vernda einstaklinga í hættu á alvarlegri sjúkdómi vegna COVID-19 er að takmarka dreifingu COVID-19 innan samfélagsins í heild.

Hugtakið hjarðónæmi

Hjarðónæmi (e. herd immunity) er hugtak sem endurspeglar dreifingu ónæmis fyrir vissum sýkli í tilteknu þýði (e. population). Þýðið getur verið Breiðholtið, Reykjavík, höfuðborgarsvæðið, Ísland eða öll Evrópa - hjarðónæmið í hverju tilfelli fyrir sig yrði mjög breytilegt. Hjarðónæmi getur þróast í kjölfar sýkinga eða bólusetninga, og er oftast skilgreint eftir því hversu stórt hlutfall samfélags býr yfir tilteknu ónæmi.

Hjarðónæmisþröskuldur COVID-19 með náttúrulegri sýkingu

Með vaxandi hjarðónæmi verður dreifing sýkils oftast minni í því þýði og afleiðingar sýkingar um leið minni. Hjarðónæmisþröskuldur (e. herd immunity threshold) er það hlutfall hjarðónæmis þar sem smitsjúkdómur nær ekki að mynda nýjan faraldur innan þýðis. Það fer eftir smithæfni (e. infectivity), smitleiðum og öðrum flóknum samfélagsþáttum hversu hár þessi þröskuldur er. Smithæfni er gjarnan metin með því að skoða ákveðinn smitstuðul (e. reproduction number): hversu marga mun einn einstaklingur ná að smita á meðan hann er smitandi - því hærri sem stuðullinn er, því meiri er smithættan og því hærri er hjarðónæmisþröskuldurinn. Hins vegar er hjarðónæmisþröskuldurinn aldrei ein, föst tala - ein forsenda smitstuðulsins er meðal annars sú að allir í vissu þýði séu í jafn miklum samskiptum innbyrðis, sem á sjaldan við. Nánar má lesa um þetta í svari Vísindavefsins um hvernig faraldrar geta dvínað án myndunar á viðunandi hjarðónæmi (sjá: Hvernig getur faraldur eins og COVID-19 náð hámarki og dvínað svo án þess að hjarðónæmi hafi náðst?)

Talið er að án samfélagstakmarkana væri hjarðónæmisþröskuldur fyrir COVID-19 um 60% ef hver einstaklingur er jafn líklegur til að smita alla aðra í þýðinu. Þetta hlutfall gerir ráð fyrir því að smitstuðull fyrir COVID-19 sé 2,5 ef engum sóttvarnaraðgerðum er beitt og að lífið gangi nokkurn veginn sinn vanagang. Sú forsenda að allir í vissu þýði séu í jöfnum samskiptum við aðra á sjaldnast við og því er hjarðónæmisþröskuldur án sóttvarnaaðgerða að jafnaði hærri en þröskuldurinn sem reiknaður er út án þess að tekið sé tillit til eðli samskipta í þýðinu. Þar að auki er 60% það hlutfall þar sem smitstuðullinn fer niður fyrir einn vegna hjarðónæmis. Sýkingar stöðvast hins vegar ekki af sjálfsdáðum þegar þessu hlutfalli er náð og faraldurinn getur engu að síður haldið áfram. Talið er að um 90% þýðis gætu sýkst vegna þessa „yfirskots“.

Verndun áhættuhópa

Ef ná á hjarðónæmi með því að vernda áhættuhópa þá er nauðsynlegt að taka tillit til þess að einstaklingar í áhættuhópi vegna COVID-19 eru í sumum tilfellum líklegri til að eiga í meiri samskiptum innbyrðis en við aðra í þýðinu. Nærtækt dæmi eru hjúkrunarheimili, íbúðakjarnar aldraðra, félagsstarf og fleira. Hjarðónæmi þýðir ekki að engar sýkingar eigi sér stað og veiran sem veldur sýkingunni hverfi af yfirborði jarðar. Hjarðónæmi þýðir einungis að faraldur nær ekki flugi og að jafnaði munu nýjar sýkingar ekki verða að faraldri heldur fjara út. Hins vegar, þegar sýking nær inn til áhættuhópa eftir að aðrir hafa slakað á sóttvörnum, munu áhrifin verða hlutfallslega verri.

Hlutfall einstaklinga í aukinni áhættu á alvarlegum afleiðingum vegna COVID-19 sýkingar er minnst 20% á Íslandi. Samhliða því að hjarðónæmisþröskuldur vegna COVID-19 er að minnsta kosti 60% er ljóst að nær ómögulegt yrði að ná hjarðónæmi með náttúrulegri sýkingu meðal þjóðarinnar án alvarlegra afleiðinga.

Eiginleikar sýkils og þróun ónæmis

Hér skiptir auk þess miklu máli að undirstrika að viðunandi hjarðónæmi er engan veginn staðreynd fyrir alla smitsjúkdóma, ólíkt því sem víða er haldið fram. Hver og einn sýkill býr yfir sérstæðum eiginleikum sem hafa áhrif á þróun hjarðónæmis, mikilvægi þess og möguleika.

Gerð ónæmis

Ónæmi er í raun regnhlífarhugtak yfir sérlega margslungið og breytilegt svar okkar við sýkingu. Sumar sýkingar mynda gott, sterílíserandi ónæmi sem kemur alfarið í veg fyrir að við fáum aftur tiltekna sýkingu. Þessar sýkingar ná með tímanum að mynda sterkt hjarðónæmi sem bæði dregur úr dreifingu sýkingar en einnig afleiðingum hennar. Aðrar sýkingar mynda verndandi ónæmi sem minnkar alvarleika sjúkdóms vegna sýkingar en kemur ekki í veg fyrir sýkinguna. Áhrif verndandi ónæmis á hjarðónæmi er mjög breytilegt - í sumum tilfellum kemur ónæmið svo vel í veg fyrir sjúkdóm að eiginlegt hjarðónæmi myndast þrátt fyrir að dreifing sýkilsins geti enn átt sér stað, til dæmis í tilfelli mænusóttar. Í öðrum tilfellum er ónæmið aðeins verndandi að hluta og sýkillinn getur áfram dreifst, sem er líklega raunin fyrir fjölda efri öndunarfærasýkinga. Í þessum tilfellum er mögulegt að viðunandi hjarðónæmi náist ekki með náttúrulegri sýkingu, sérstaklega ef ónæmi varir stutt (sjá fyrir neðan). Í sumum tilfellum myndast hreinlega ekki nægilegt ónæmi til að koma í veg fyrir sýkingu eða sjúkdóm (til dæmis í lifrarbólgu C og HIV-sýkingum). Sjá má frekari umræðu um þetta í svari við spurningunni Ef engin mótefni mælast hjá þeim sem hafa fengið COVID-19, geta þeir þá smitast aftur?

Tímalengd ónæmis

Annað lykilatriði fyrir hjarðónæmi er hversu lengi ónæmi varir. Í mörgum tilfellum myndast gott ónæmi í fyrstu sem síðan dvínar með tímanum. Þetta er til dæmis raunin fyrir nóróveirusýkingar, og er einnig talið gilda um algengar kórónuveirur sem valda kvefi. Stundum getur langvirkt ónæmi myndast en aðeins eftir nokkrar, endurteknar sýkingar með vissum orsakavaldi - þetta er til dæmis notað í svokölluðum „booster“-bólusetningum, þar sem bólusett er nokkrum sinnum til að mynda langvarandi ónæmi.

Dreifingarmáti sýkils

Oft er dreifingarmáti sýkils vanmetinn þáttur í umræðunni um hjarðónæmi. Eins og nefnt var hér fyrir ofan er ein forsendan í útreikningi hjarðónæmisþröskulds að blöndun einstaklinga í þýði, og þar af leiðandi hætta á smiti, sé jöfn meðal allra. Þetta á í raun mjög sjaldan við en verður minna mikilvægt þeim mun betur sem sýkingarvaldur dreifist. Hér er aftur gott að taka sérstaklega fyrir mislinga - mislingar dreifast sérlega vel á milli manna (meðal annars með úðasmiti) og eiga það til að sýkja meirihluta einstaklinga innan viss þýðis, meðal annars ef blöndun er mismikil. Aðrar sýkingar dreifast hins vegar misvel - COVID-19 er í raun fullkomið dæmi, þar sem aðeins minnihluti einstaklinga virðist dreifa sjúkdómnum sérstaklega vel áfram. Þetta hefur sérstaklega mikla þýðingu varðandi hversu lengi hjarðónæmi er að þróast fyrir hvern sýkingarvald.

Af öllu ofangreindu er hægt að segja að þeir sýklar sem valda langvarandi, sterílíserandi ónæmi og dreifast vel innan samfélags eru þeir sýklar sem einnig stuðla helst að góðu hjarðónæmi. Því miður á þetta aðeins við um lítinn hóp sýkinga og meðal annars í þeim tilfellum er hjarðónæmi ekki alltaf nægilegt til að koma í veg fyrir alvarlega faraldra yfir lengri tíma (til dæmis í tilfelli mislinga). Einnig myndast viðunandi hjarðónæmi mjög sjaldan á stuttum tíma - ef faraldri er leyft að ganga lausum um samfélag myndast ekki viðunandi hjarðónæmi að honum loknum, nema um sé að ræða lítið, samhelt þýði. Oftast tekur það að minnsta kosti nokkur ár og þannig nokkrar bylgjur smitsjúkdóms, til að hjarðónæmi verði nægilegt til að hægja á dreifingu smitsjúkdóms.

Í einföldu máli þýðir þetta að ekki allar sýkingar mynda náttúrulegt, viðunandi hjarðónæmi og því er náttúrulegt hjarðónæmi engan veginn staðreynd, sérstaklega fyrir nýja smitsjúkdóma sem tiltölulega lítið er vitað um. Einnig myndast viðunandi hjarðónæmi í stórum samfélögum ekki á stuttum tíma.

Viðunandi hjarðónæmi í stórum samfélögum myndast ekki á stuttum tíma. Náttúrulegt hjarðónæmi er engan veginn staðreynd, sérstaklega ekki fyrir nýja smitsjúkdóma sem lítið er vitað um.

Ónæmi í kjölfar náttúrulegrar COVID-19 sýkingar

Hvað vitum við nú þegar um COVID-19, sem orsakast af kórónuveirunni SARS-CoV-2? Langflestir með COVID-19 mynda sterkt mótefnasvar og frumubundið ónæmissvar fyrst á eftir sýkingu. Einnig eru vísbendingar um að þetta ónæmi vari í að minnsta kosti nokkra mánuði. Erfiðara er að meta hvers konar ónæmi er um að ræða - talið er að langvarandi ónæmi sé á formi verndandi ónæmis, líkt og hjá öðrum kórónuveirum, en nákvæm lengd þessa verndandi ónæmis er óviss. Einnig hafa greinst þónokkur tilfelli endursýkinga með SARS-CoV-2, sem staðfestir að ónæmi kemur ekki alfarið í veg fyrir endursýkingar. Enn meiri óvissa er í þróun ónæmis yfir lengri tíma - ef hegðun COVID-19 líkist sýkingum með öðrum kórónuveirum er líklegt að ónæmi fari dvínandi með tilheyrandi aukinni áhættu á endursýkingum. Mögulega þarf að sýkjast nokkrum sinnum af SARS-CoV-2 áður en viðunandi ónæmi næst til lengri tíma. Vonandi veitir ónæmi í það minnsta vörn gegn alvarlegri sjúkdómi ef endursýkingar verða en það er því miður óvíst á þessu stigi.

Enn frekar benda gögn nú til þess að hjarðónæmi sé hvergi í nægilegu magni í stórum samfélögum til að hægja verulega á dreifingu COVID-19, hvað þá koma alfarið í veg fyrir frekari faraldra. Vegna dreifingareiginleika COVID-19 virðist einnig aðeins lítill hluti þýðis hverju sinni fá sýkinguna, sem þýðir að þróun hjarðónæmis tekur lengri tíma en ella.

Að lokum

Bóluefni eru, og hafa verið í mörg hundruð ár, öruggasta, skilvirkasta og áreiðanlegasta leiðin til að mynda viðunandi hjarðónæmi í samfélögum. Ástæðurnar fyrir því eru mýmargar en felast ekki aðeins í þeirri staðreynd að líkur á fylgikvillum eru hverfandi samanborið við hættur náttúrulegrar sýkingar; bóluefni geta leitt til sterkara og langvinnara ónæmis, samanborið við náttúrulegar sýkingar. Ef ein gjöf bóluefnis myndar ekki langvinnt ónæmi er hægt að endurbólusetja (e. booster) til að lengja og styrkja vörnina. Síðan er þróun ónæmis fyrirsjáanlegri vegna fyrirliggjandi rannsókna á svörun okkar við þeim.

Vegna þessara þátta er yfirgnæfandi samrómur meðal sérfræðinga um að eina leið okkar að viðunandi hjarðónæmi sé með notkun bóluefna; áhersla á þróun náttúrulegs hjarðónæmis er bæði byggð á fölskum forsendum og mun leiða til verulegs skaða einstaklinga, samfélaga og þjóða.

Heimildir:

Myndir:...