Hvernig eru lífsýni rannsökuð í glæparannsóknum og af hverju er ekki hægt að gera það á Íslandi?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvernig eru lífsýni rannsökuð í glæparannsóknum og af hverju er ekki hægt að gera það á Íslandi?
Lífsýni (e. biopsy) eru sýni úr lífverum. Uppruni sýnanna er fjölbreytilegur, þau geta verið úr ólíkum lífverum og notagildi þeirra er einnig margháttað, allt frá grundvallarrannsóknum til glæparannsókna.

Eins og nafnið gefur til kynna koma lífsýni alltaf úr lífverum eða innihalda lífveruleifar. Algengast er að lífsýni séu úr mönnum en þau geta líka komið úr öðrum tegundum lífvera, til dæmis finkum eða sebrahestum. Hægt er að taka lífsýni úr margskonar vefjum, til að mynda blóði, húð, fæðingarblettum, brjóstavef, meltingarvegi eða lifur. Sýnatakan er misjafnlega auðveld, blóðtaka eða munnstrok eru auðveldust en innri líffæri eru óaðgengileg og mörg hver viðkvæm. Til að ná sýnum er oft notaður sérhæfður búnaður, til dæmis rörmyndavélar með sérhæfðum klippum sem þræða má í meltingarveg og iður. Einnig eru til lífsýnasöfn, til dæmis svonefndar krukkuborgir með vefjasýni eða líffæri úr látnum einstaklingum, eins og sögupersónan Erlendur kynntist í glæpasögunni Mýrinni eftir Arnald Indriðason.

Notagildi lífsýna eru margvísleg. Þau eru sérstaklega mikilvæg í læknisfræði, við lögreglurannsóknir og vitanlega í grundvallarrannsóknum í líffræði og skyldum greinum. Í læknisfræði og líffræði eru lífsýni meðal annars notuð til að rannsaka eiginleika fruma, erfðasamsetningu, efnasamsetningu eða jafnvel tjáningu gena í vefjum. Lífsýni eru mikilvæg til að fylgjast með ástandi ólíkra vefja og greina sjúkdóma, til dæmis eru þau notuð til að kanna hvort frumuklasi sé góðkynja eða illkynja æxli. Grunnrannsóknir í líf- og læknisfræði byggja að miklu leyti á lífsýnum, til dæmis er hægt að kanna eiginleika fruma úr ólíkum hlutum hryggsúlunnar með ræktun á tilraunastofu eða þróun með því að skoða erfðabreytileika í stofnum lífvera.

Lífsýni eru einnig notadrjúg fyrir rannsóknir á glæpum. Lögregla getur nýtt margskonar lífsýni, til dæmis blóð, hár eða húðflögur af vettvangi glæps, undan nöglum fórnarlambs eða morðvopni. Við glæparannsóknir er langalgengast að greina erfðasamsetningu í lífsýnum og bera þau síðan við gagnagrunna eða sýni úr mögulegum fórnarlömbum eða grunuðum einstaklingum. Bandaríska alríkislögreglan (FBI) notast við 13 lengdarbreytileika (DNA-örtungl) í sínum rannsóknum. Í þessu samhengi má benda á svar sama höfundar við spurningunni Hvernig virka erfðapróf?

Á Íslandi er unnið með margskonar lífsýni en um notkun og meðhöndlun sýna úr mönnum gilda strangar reglur. Vísindasiðanefnd metur umsóknir um rannsóknir, til dæmis á sviði mannerfðafræði.

Greiningar á lífsýnum í glæparannsóknum eru bara gerðar á sérstökum rannsóknarstofum. Fyrir þær er krafist strangra öryggisstaðla, sérþjálfaðs starfsfólks, staðlaðra og vottaðra vinnuferla og öryggisventla. Ströng alþjóðleg vottun á slíkum rannsóknarstofum er nauðsynleg, til að tryggja áreiðanleika niðurstaðna svo ekki sé hægt að kasta rýrð á sönnunargögn. Hér á landi er ekki aðstaða fyrir hendi til að greina allar gerðir lífsýna. Á rannsóknastofu Háskólans í lyfja- og eiturefnafræði er hægt að greina til dæmis ólík eiturlyf og alkóhól. Hér er hins vegar engin vottuð aðstaða til að gera erfðapróf á lífsýnum fyrir glæparannsóknir. Rannsóknir sem tengjast þess háttar málum eru því gerðar erlendis.

Samantekt:

• Lífsýni eru úr lífverum.
• Þau eru notuð í læknisfræði, líffræði og rannsóknum á glæpum.
• Hér á landi er hægt að greina nokkrar gerðir lífsýna, en ekki erfðagreina fyrir glæparannsóknir.

Tilvitnanir og myndir:

• Lífsýni | Vísindasiðanefnd.
• Arnar Pálsson. „Hvernig virka erfðapróf?“ Vísindavefurinn, 21. júní 2016.
• Jón Már Halldórsson. „Getið þið sagt mér allt um sebrahesta?“ Vísindavefurinn, 19. janúar 2007.
• Rannsóknarstofa í lyfja- og eiturefnafræðum | Háskóli Íslands.
• Fyrri mynd: Bone marrow biopsy.jpg - Wikimedia Commons. (Sótt 30. 1. 2017).
• Seinni mynd: WEC4LIFE - Genetic Profiles. (Sótt 31. 1. 2017).

...