Geta veirur verið óvinir manna?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Geta veirur verið óvinir manna?
Öll spurningin var:

Hvað hefur heimspekin að segja um hugtakið óvinur? Geta veirur verið óvinir manna?

Innan heimspeki er að finna aldalanga hefð fyrir umfjöllun um vináttu, til að mynda hafa meira en tveggja árþúsunda gamlar hugmyndir Aristótelesar (384–322 f.Kr.) um vináttu orðið mörgum að viðfangsefni. Minni hefð virðist vera fyrir því að fjalla um óvináttu en þó má nefna þar Thomas Hobbes (1588–1679) sem fjallar um „hið náttúrulega ástand“ sem aðstæður þar sem allir eru á móti öllum og Carl Schmitt (1888–1985) sem leggur skiptinguna í vini og óvini til grundvallar ríkisvaldinu og þar er óvinur sá sem með afgerandi hætti er eitthvað öðruvísi og framandi þannig að við sérstakar aðstæður geti komið til átaka við hann.

Í umfjöllun um vini og óvini í heimspeki er yfirleitt gengið út frá því að verið sé að tala um manneskjur. Þannig er gjarnan notast við hugmyndir um vilja og ætlanir og skilgreiningar á vináttu snúast þá um að vinum sé annt hverjum um annan og að þeir eigi í samskiptum sem beri vott um slíka afstöðu. Óvináttu má þá hugsa sem eitthvað gagnstætt við það, að óvinur sé einhver sem vill okkur illt og hegðar sér eftir því fái hann tækifæri til. Með öðrum orðum eru vinir góðviljaðir gagnvart hver öðrum en óvinir haldnir illum vilja og ætlunum.

Og þá liggur auðvitað beint við að spyrja hvort eitthvað sem ekki hefur vilja, hugsanir, tilfinningar og ætlanir geti verið vinur okkar eða óvinur. Veirur hljóta að vera þar á meðal, þær skeyta hvorki um hagsmuni okkar né yfirleitt nokkuð annað, þeim er bókstaflega sama um allt í ýktustu mögulegu merkingu þess orðs þar sem engin hugarstarfsemi á sér stað hjá þeim. Þannig er erfitt að hugsa sér þær hvort sem er sem vini eða óvini einhvers í þeim skilningi sem venjulega er lagður í þau hugtök.

Þó er rétt að benda á að hugtök á borð við vinur og óvinur koma stundum fyrir í líkingamáli. „Ertu kominn, landsins forni fjandi?“ orti Matthías Jochumsson til dæmis um hafísinn. Hafís hefur væntanlega sömu afstöðu í okkar garð og veirur, það er að segja enga afstöðu, en þarna er hafísnum líkt við óvin vegna eyðileggjandi áhrifa hans á líf landsmanna. Eins hefur orðið vinur verið notað í líkingamáli, eins og þegar einhver segir „tíminn er vinur okkar“ eða „svefninn er vinur minn“. Þarna er einblínt á áhrif viðkomandi hluta og hvað þau varðar skiptir kannski ekki alltaf máli hvaða ætlun býr að baki, eða hvort einhver ætlun er til staðar yfirleitt. Oftast þegar við fáum veirusýkingar gerist það án þess að nokkur illur vilji búi þar að baki. Hins vegar gæti vissulega einhver reynt að smita fólk vísvitandi af veirusýkingu. Þá væru áhrifin, eða sýkingin, hin sömu en forsagan önnur. Hins vegar væri það ekki vilji veirunnar sem væri illur, enda hefur hún engan, heldur vilji manneskjunnar sem stæði í slíkum aðgerðum.

Með svipuðum hætti má líta svo á að veirur, hafís og aðrir vitundarlausir hlutir geri eða framkvæmi ekki í sama skilningi og manneskjur sem geta haft ásetning. Vissulega geta veirur og hafís haft ýmis orsakaáhrif en þau byggjast ekki á athöfnum í sama skilningi og athafnir vina okkar eða óvina.

Niðurstaðan er þá sú að veirur geti ekki verið óvinir manna nema auðvitað í skáldskap og öðru líkingamáli, þar sem ýmislegt leyfist sem ekki er tekið bókstaflega. Það getur verið freistandi að hugsa sér veiru á borð við kórónuveiruna SARS-CoV-2, sem veldur COVID-19, sem óvin mannanna. Okkur er tamt að hugsa á þeim nótum því manneskjur eru gjarnar á að persónugera alls konar hluti sem eru ekki persónur. En ef við viljum vera nákvæm þá getur verið betra að tala um veiruna sem ógn, sem hún vissulega er, heldur en beinlínis sem óvin.

Myndir:

• File:Ttitelblatt 1750 Leviathan Thomas Hobbs.jpg - Wikimedia Commons. (Sótt 22.04.2020).
• Murphy, Frederick A., The Foundations of Virology, 2. útgáfa, American Society for Virology, 2020, bls. 213.

Hér er spurningu Erlu Bjarkar svarað að hluta....