Hafa fundist ný kvæði eftir forngrísku skáldkonuna Saffó?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hafa fundist ný kvæði eftir forngrísku skáldkonuna Saffó?
Saffó frá Lesbos (6. öld f. Kr.) var eitt ástsælasta skáld forn-gríska menningarheimsins. Til voru níu víðlesnar bækur með kvæðum hennar sem Bókasafnið í Alexandríu bjó til útgáfu í fornöld. Þrátt fyrir þessar vinsældir hafa kvæðin varðveist afar illa til okkar tíma. Í heildarútgáfu kvæða Saffóar frá 1990¹ birtast 214 brot en mörg eru aðeins eitt orð að lengd. Aðeins eitt kvæði er heilt og til viðbótar eru þrjú nógu heil til að hægt sé að lesa úr þeim einhverja byggingu.

Engin ástæða var til að ætla annað en að þessi heildarútgáfa gæti staðið næstu áratugina. Nýir textar eftir Saffó höfðu seinast uppgötvast snemma á 20. öld við mikinn uppgröft á ruslahaugi hins forna bæjar Oxyrhynkhos í Egyptalandi. Þar fundust ógrynnin öll af ormétnum papýrustætlum, allt frá skattaskýrslum, innkaupalistum og einkabréfum íbúanna til týndra bókmenntaverka. Þar á meðal voru misheilleg brot eftir Saffó.

Þegar leið á 20. öld fór að hægjast á uppgötvunum og úr Oxyrhynkhos-fundinum virtist tími stórfrétta liðinn. Árið 2004 fóru hins vegar fræðimennirnir Michael Gronewald og Robert Daniel að skoða papýrustætlu nokkra sem geymd var í Kölnarháskóla og uppgötvuðu að á henni voru hlutar af þremur kvæðum eftir Saffó. Ekkert þeirra var heillegt en svo vildi til að hlutar eins kvæðisins fundust einnig á öðru þekktu papýrusbroti frá Oxyrhynkhos. Breski fræðimaðurinn Martin West lagði papýrusbrotin tvö saman og kom þá næstum heilt kvæði út. Niðurstöðurnar birti hann svo í tímaritinu Times Literary Supplement í júní árið 2005.² Vel varðveittum kvæðum Saffóar hafði fjölgað um eitt.

Í kvæðinu ávarpar ljóðmælandinn hóp stúlkna og hvetur þær til að njóta æskunnar sem honum er horfin. Saffó vísar svo í goðsöguna um Dögun og Títon en hin guðdómlega Dögun varð ástfangin af manninum Títoni. Hún bað guðina um að veita honum ódauðleika til að þau gætu verið saman. Sú bón var veitt en þar sem Dögun bað ekki um eilífa æsku Títoni til handa, varð hann sífellt eldri og hrumari en dó þó ekki. Á meðan harmaði Dögun mistökin einsömul.

Helgi Hálfdanarson brást skjótt við og birti í september sama árs íslenska þýðingu í Lesbók Morgunblaðsins sem hljómar svo:

Sinnið vel, telpur, gjöfum listagyðju
ilmandi' af sæld, og tærum hörpuhljómi.
Ég sjálf, sem eitt sinn var svo frá á fæti,
er föl af elli, svarta hárið gránað.
Mér þyngir fyrir hjarta, hnén sem voru
dansmjúk sem hindarkálfar, kikna á göngu.
Oft kvarta ég; en hvað er hér til ráða?
Fær dauðleg kona forlög hvers manns flúið?
Ástfangin Dögun Títon hreif, var hermt,
rósfögrum örmum út á heimsins jaðar.
Ungur og vænn var hann, og hlaut hann þó
að eldast bundinn ódauðlegri konu.³

Þetta var mikil viðbót við þekkingu okkar á kveðskap Saffóar en átti eftir að bætast við. Snemma árs 2014 bárust fréttir af því að annað heillegt kvæði eftir Saffó hefði fyrir algjöra tilviljun uppgötvast. Dr. Dirk Obbink, papýrusfræðingur við Oxford-háskóla, fékk upp í hendurnar papýrus frá ónefndum einkasafnara. Obbink telur að þar finnist texti eftir Saffó - hann er á hennar eigin æólísku mállýsku. Papýrusinn hefur að geyma tvö kvæðabrot en þar koma fyrir nöfn Kharaxosar og Larikhosar, sem voru bræður Saffóar samkvæmt fornum heimildum. Textinn er á saffóarlaginu svokallaða, brag sem hún var þekkt fyrir, og loks er seinna kvæðabrotið einnig varðveitt á öðrum papýrus og það brot rakið til Saffóar.⁴

Annað kvæðabrotið er langt og heillegt og fjallar sem fyrr segir um bræður Saffóar, Kharaxos og Larikhos. Fornu höfundarnir Heródótos, Strabon og Aþenæos segja okkur að sá fyrri hafi verið skipstjóri á kaupskipi en sá seinni vínskenkjari í tignum húsum á Lesbos og að Saffó hafið samið til þeirra beggja.⁵ Hitt brotið er byrjunin á ástarkvæði en er of stutt og í of slæmu ástandi til að hægt sé að fá mikið samræmi í það. Bræðrakvæðið, eins og Obbink kallar það, er ákall ljóðmælanda til einhvers um að hætta að tala endalaust um vonir sínar um heimkomu Kharaxosar. Það sem beri að gera sé að biðja til guðanna um að hann komi til baka, enda sé þetta allt í þeirra höndum. Loks tjáir ljóðmælandinn sína eigin von um að Larikhos vaxi úr grasi og verði að fullgildum manni; þá væri miklum áhyggjum af þeim létt. Hér fyrir neðan er þýðing svarshöfundar:

...en æ, þú blaðraðir um að Kharaxos myndi koma
með fullt skip með sér; það, held ég,
veit Seifur og guðirnir allir; en þér
ber ekki að hugsa um slíkt

heldur að senda mig brott og biðja mig
um að biðla heitt til Heru drottningar
að Kharaxos nái hingað
með skip sín

og hitti okkur heil á húfi; allt annað
skulum við láta guðunum eftir.
Því góðviðri birtist skjótt upp úr
miklum stormi.

Konungur Ólympstinds beinir heillaanda
til sumra manna er hjálpar þeim úr erfiðleikum;
þetta eru sælir menn og
ríkir mjög.

Og ef Larikhos lyftir höfði
og verður að fullgildum manni,
vittu til, við myndum strax losna undan
miklum hjartans þyngslum...

Í stuttu máli sagt hefur vitneskju okkar um kveðskap Saffóar fleygt fram á fyrstu áratugum 21. aldar, langt framúr björtustu vonum fræðimanna. Hver veit hvað fleira gæti komið í ljós?

Rétt er þó að slá varnagla við þetta: Niðurstöður Obbinks hafa enn ekki birst í fræðilegu tímariti. Það gerist þó væntanlega á næstu mánuðum í tímaritinu Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik. Drög að greininni komu út á Netinu en hurfu þaðan aftur án skýringa (þó ekki áður en höfundur þessa svars gat halað þeim niður!) Þetta þýðir náttúrulega að niðurstöðurnar hafa ekki farið í gegnum jafningjarýni. Af umræðum fornfræðinga á vefnum hingað til⁵ má sjá að menn eru ósammála um ýmislegt þegar kemur að því að lesa í textann. Svo er alltaf ákveðinn möguleiki á því að hér sé um gabb að ræða. Falsarinn yrði reyndar að vera einstaklega snjall; kunna æólíska forngrísku upp á staf og vita meira um papýrus en langskólagengnir fræðimenn - en ekkert er útilokað. Reyndar gefur fyrsta geislakolsaldursgreining á papýrusnum til kynna að hann sé frá árunum 201 e.Kr. +/- 100 ár og blekið á honum virðist líka vera gamalt.

Tilvísanir:

¹ Campbell, David A. (ritstj. og þýð.) Greek Lyric I: Sappho and Alcaeus. Cambridge, Mass.; London: Harvard University Press (Loeb Classical Library), 1990.

² West, M.L. „A New Sappho Poem“. Times Literary Supplement, 24. júní 2005.

³ Helgi Hálfdanarson. „Nýfundið Saffóar-ljóð“. Lesbók Morgunblaðsins, 10. september 2005.

⁴ Obbink, Dirk. „Two New Poems by Sappho“. Væntanlegt í Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik 189 (2014). New poems by Sappho | TLS.

⁵ Discussing the New Sappho poems | new sappho.

⁶ Hdt. 2.135; Str. XVII 1.33; Ath. XIII 586b-d, X 425a.

Mynd:

• File:Pompei - Sappho - MAN.jpg - Wikimedia Commons. (Sótt 8.02.2014).

...