Eru stingskötur virkilega banvænar?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Eru stingskötur virkilega banvænar?
Upprunalega hljóðaði spurningin svona:

Nú er búið að vera í öllum fréttum að Steve Irwin hafi látist af völdum gaddaskötu (stingray). Hvað getið þið sagt mér um gaddaskötu og er hún banvæn?

---

Sú frétt barst nýlega að ástralski kvikmyndagerðarmaðurinn Steve Irwin hefði látist af sárum sem hann hlaut af völdum stingskötu. Stingskötur finnast ekki við Íslandsstrendur og eru því flestum Íslendingum lítt kunnar.

Innan ættar stingskata (Dasyatidae) eru þekktar um 70 tegundir sem skiptast í 9 ættkvíslir. Rúmlega helmingur allra stingskötutegunda tilheyrir ættkvíslinni Dasyatis. Þar á meðal eru flestar af stærstu stingskötum heims. Sem dæmi má nefna hina svokölluðu mjúku stingskötu (e. Smooth stingray, Dasyatis brevicaudata), sem getur orðið allt að 4,3 metrar á lengd, 2 metrar í þvermál og vegið allt að 350 kg.

Stingskötur eru fyrst og fremst hitabeltisfiskar og eru heimkynni þeirra um og við miðbaug. Tegundir af ættkvíslinni Dasyatis eru aðallega sjávarfiskar en einnig eru til stingskötur sem lifa í ferskvatni. Þar má nefna tegundir af ættkvíslunum Potamotrygon, Paratrygon og Plesiotrygon sem lifa í ám Suður-Ameríku, og að minnsta kosti 26 tegundir af ættkvíslinni Himantura lifa í ám og vötnum í suður- og austurhluta Asíu.

Á hala stingskötunnar eru eitraðir broddar sem geta reynst mönnum hættulegir.

Stingskötur eru ránfiskar líkt og flestir aðrir brjóskfiskar. Sjónin gagnast þeim illa við veiðar þar sem augun eru efst á hausnum en munnurinn á neðra borði. Þær nota því fyrst og fremst lyktar- og rafsegulskyn til að staðsetja og hremma bráð sína líkt og frændur þeirra hákarlarnir. Tanngerð stingskata er vel aðlöguð því að bryðja skeljar og eru krabbadýr (Crustacea) og lindýr (Mollusca) megin uppistaðan í fæðu þeirra en ýmsir smærri fiskar geta líka endað ævina í kjafti þeirra.

Stingskötur geta reynst mönnum hættulegar eins og dauðsfall hins fræga kvikmyndagerðarmanns sannar. Á hala skötunnar eru broddar eða gaddar sem eru ekki einungis tiltölulega stórir heldur einnig eitraðir og valda oft svipuðum sviða og stingfrumur marglyttna. Fiskifræðingar nefna slíka gadda einnig húðtennur þar sem þeir eiga sér uppruna í húð fiskanna.

Stingskötur eru þó yfirleitt ekki árásarhneigðar, þvert á móti synda þær í langflestum tilfellum í burtu sé þeim ógnað. Ef stórir ránfiskar ráðast hins vegar á þær spenna þær upp halann með hinum ógnvænlegu broddum. Stórir hákarlar þola stungurnar nokkuð vel en þær geta reynst minni hákörlum banvænar og reyna þeir því fyrir alla muni að forðast gaddana.

Það er helst flóttaviðbragð stingskötunnar sem getur reynst mönnum lífshættulegt. Sköturnar synda yfirleitt snöggt í burtu þegar þær eru truflaðar og þá er hætta á að halinn með göddunum sláist til og rekist í menn. Slys af völdum stingskata eru tiltölulega algeng í Asíu og Eyjaálfu en dauðsföll eru þó sjaldgæf. Einungis er vitað um 17 dauðsföll á tímabilinu 1996 – 2005. Í slíkum tilfellum hafa gaddarnir farið inn í brjóst- eða kviðarhol fólksins og þá farið saman lífshættulegur skaði á líffærum, blóðmissir og eituráhrif.

Þar sem dauðsföll af völdum stingskata eru eins fátíð og raun ber vitni, læðist sá grunur að höfundi að Steve Irwin hafi ekki farið sérlega varlega að þessum dýrum. Þeir sem hafa séð sjónvarpsþætti hans vita að hann gat verið æði glannalegur í umgengni við hin hættulegustu dýr. Það er rétt að árétta það að flest villt dýr geta reynst mönnum hættuleg og því ætti alltaf að sýna aðgát í umgengni við þau.

Ástralski kvikmyndagerðarmaðurinn Steve Irwin að kljást við krókódíl.

Algengustu slysin af völdum stingskata verða þegar fólk stígur í ógáti á sköturnar eða gaddarnir strjúkast við fótleggi þess þegar þær synda fram hjá. Af þessu geta hlotist afar slæmir skurðir og blóðmissir í kjölfarið, auk eitrunaráhrifanna sem valda iðulega miklum sviða í sárinu.

Yfirleitt gengur sviðinn yfir á tveimur sólahringum; hann er verstur fyrsta klukkutímann en eftir það dregur fljótt úr honum. Aðrir algengir fylgikvillar eitrunarinnar eru höfuðverkur, svimatilfinning, uppköst og hiti. Þekkt húsráð í Ástralíu við eitrun af völdum stingskata (og marglyttna) er að láta heitt vatn renna yfir sárið. Hitinn veldur því að efnasambönd eitursins brotna niður og verða skaðlaus. Sem betur fer þurfum við ekki að tileinka okkur slík húsráð þar sem sjávardýr við Ísland eru öllu skaðlausari en þau sem synda umhverfis Ástralíu.

Þrátt fyrir að orðspor stingskata hafi nú beðið umtalsverða hnekki þá hafa þær verið, og verða sjálfsagt áfram, afar vinsæl dýr meðal sportkafara. Víða í Karíbahafi, svo sem við Caymaneyjar og Antígva, safnast mörg hundruð skötur saman og draga að sér fjölda sportkafara sem víla ekki fyrir sér að synda innan um þær og jafnvel mata þær á fiskúrgangi. Stingskötur eru einnig meðal vinsælustu fiska í sædýrasöfnum víða um heim.

Frekara lesefni á Vísindavefnum eftir sama höfund:

• Hvað getið þið sagt mér um skötur?
• Hvort eru fleiri tegundir af fiskum með brjósk eða bein?
• Hvað getið þið sagt mér um þróun fiska?
• Eru til margar gerðir af marglyttu? Eru þær miseitraðar og hvers vegna svíður okkur í hörundið undan þeim?
• Af hverju brennir maður sig stundum á marglyttum?

Myndir:

• Pam's Home Page
• Dagbladet.no

...