Hvað gerist ef Katla gýs? Getur það valdið skaða á einhvern hátt?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað gerist ef Katla gýs? Getur það valdið skaða á einhvern hátt?
Tjón og umhverfisbreytingar af völdum gosa í Kötlukerfinu hafa orðið vegna gjóskufalls, jökulhlaupa, hraunrennslis, eldinga og jarðskjálfta. Hér verður að gera greinarmun á Kötlugosum undir jökli og Eldgjárgosinu sem náði til sprungureinarinnar utan jökuls. Gjóskufall og jökulhlaup eru algengustu skaðvaldarnir en tjón varð mjög mismikið í þeim Kötlugosum sem sögur fara af. Af heimildum má ráða að mesta ógn höfðu menn af jökulhlaupunum¹ og kölluðu fyrirbærin Kötluhlaup fremur en Kötlugos. Mesta og varanlegasta tjónið varð líklega af hraunrennsli í Eldgjárgosinu, þegar hraun runnu niður í Álftaver, Meðalland og Landbrot. Auk þess að fara yfir gróið land breyttu þau farvegum vatnsfalla og jökulhlaupa. Sennilega hefur enginn einn atburður valdið meiri umhverfisbreytingum á Íslandi á sögulegum tíma en Eldgjárgosið 934.²

Tjón af völdum gjóskufalls í Kötlugosum hefur svo til eingöngu verið skemmdir á gróðri til lengri eða skemmri tíma. Jarðir hafa farið í eyði tímabundið eða alfarið, tekið hefur fyrir beit og búfénað hefur þurft að flytja af gjóskufallssvæðum eða taka á hús. Dæmi um alvarlega flúoreitrun eru lítil sem engin. Þar ræður mestu að Kötlugosin eru freatómagmatísk, enda loða flúorsambönd ekki við yfirborð Kötlugjósku í sama mæli og Heklugjóskunnar. Á öld fjarskipta, samgangna með bílum og flugvélum og orkuflutninga með loftlínum má gera ráð fyrir tjóni vegna truflana á flutningsleiðum eða skemmda á tækjum, ef gjóskufall er verulegt.

Skaði af völdum gjóskufalls í Eldgjárgosinu var meiri en í nokkru Kötlugosi, enda magnið tvöfalt til þrefalt meira en í stærstu Kötlugosum. Gjóskan kæfði gróður á stórum svæðum á Álftaversafrétti, Snæbýlisheiði, Ljótarstaðaheiði, Skaftártunguafrétti og Síðuafrétti. Á Álftaversafrétti fyllti gjóskan auk þess lækjarfarvegi og breytti afrennsli. Sums staðar blés land upp (til dæmis Snæbýlisheiði, Moldir) en annars staðar hefur þunnt jarðvegslag myndast ofan á gjóskunni (til dæmis Skaftártunguafréttur). Þetta jarðvegslag rofnar auðveldlega við álag en Eldgjárgjóskan er – eins og Kötlugjóska – fremur laus í sér og auðrofin af vindi og vatni. Gjóskufallið olli án vafa tjóni í byggð í Skaftártungu þar sem óhreyfð gjóska er nú um 40 sentimetra þykk en þess er ekki getið í heimildum – það hafa þótt smámunir miðað við tjón af hraunrennslinu.

Tjón af völdum jökulhlaupa í gosum á Kötlukerfinu á sögulegum tíma hefur aðalleg orðið á tveimur svæðum, Mýrdalssandi og Sólheima- og Skógarsandi. Jökulhlaup í Eldgjárgosinu kunna að hafa valdið meira tjóni en nokkurt Kötluhlaup en heimildir eru fáorðar. Minni um þau hlaup er þó ef til vill varðveitt í viðurnefni Ásláks aurgoða, sonar landnámsmannsins Hrafns hafnarlykils sem bjó í Dynskógum.³ Ummerki um hlaup tengd Eldgjárgosinu sjást á Álftaversafrétti framan við Öldufellsjökul og Sandfellsjökul (utan jökulgarða frá síðustu öld) og í jarðvegi í Atlaey og Rjúpnafelli en þau eru hulin yngra hlaupseti og hrauni annars staðar.

Af heimildum og líkum má ráða að allstór svæði á Mýrdalssandi hafi verið gróin og byggð eftir aldalangt goshlé sem fylgdi Eldgjárgosinu. Eldgjárhraunið hækkaði landið austan til á svæðinu, frá Sandfelli og Atlaey niður að sjó. Þegar Kötluhlaup hófust á ný áttu þau ekki greiða leið til austurs og hljóta að hafa lagst með meiri þunga á svæðið vestan hrauns. Hafi þursabergsflóðið í Krika myndast í Eldgjárgosinu, eins og líkur benda til,⁴ hefur land einnig hækkað norðan við og jafnvel norðanundir Kötlujökli og beint bræðsluvatni og jökulhlaupum meira til suðurs en áður.

Í jökulhlaupi á 12. öld, Höfðárhlaupi, tók til dæmis af allmarga bæi sem heyrðu undir höfuðbólið Höfðabrekku. Urðu af því deilur vegna afgjalda til kirkna.⁵ Höfðá hefur vafalítið runnið milli Höfðabrekkna og Hjörleifshöfða en austar en Múlakvísl nú. Höfðabrekku, bæ og kirkju, tók af í Kötluhlaupi 1660. Gríðarlegar jakahrannir skófu burt jarðveg og graslendi í austurhlíðum Höfðabrekkuheiðar í Kötluhlaupinu 1721 og færðu saman í dyngju þar sem nú heitir Höfðabrekkujökull austan við Vík í Mýrdal. Bærinn í Hjörleifshöfða stóð þá vestan undir höfðanum en tók af í hlaupinu. Þegar hann byggðist aftur 30 árum síðar var hann reistur uppi í Höfðanum.⁶ Jakahrannir voru farartálmar svo vikum og mánuðum skipti eftir stærstu hlaupin 1721 og 1755. Í hlaupinu 1823 breyttust rennslisleiðir jökulvatns á Mýrdalssandi þannig að lítið sem ekkert vatn rann vestan Hafurseyjar í Múlakvísl, heldur fór um Kælira niður í Álftaver í þrjú ár á eftir. Einn bæ tók af. Gróið land fór undir sand og var sjaldan nýtilegt á ný fyrr en með uppgræðslu á síðustu öld.

Tjón af völdum eldinga í Kötlugosum hefur verið furðu lítið miðað við frásagnir fyrr á öldum. Þegar húsdýr, einkum hestar, fundust dauð í haga var elding oft talin orsökin. Menn hafa sloppið með skrekkinn bæði fyrr og síðar. Sagnir eru af tveimur mönnum sem höfðu nær dauðrotast af reiðarslagi í Kötlugosinu 1823⁷ og elding eða skylt raffyrirbæri kom út svitanum á Sveini Pálssyni lækni í Vík í sama gosi. Gísli Sveinsson sýslumaður í Vík mun hafa bannað notkun síma þegar gjóskufall gekk yfir í Kötlugosinu 1918, eftir að eldingu sló niður í símalínu. Í skýrslu hans kemur fram að erfitt var að nota ljósavél í gjóskufallinu.⁸ Óvíst er hvert tjón yrði af eldingum nú á tímum. Þar mun miklu ráða hvort hús á svæðinu eru búin eldingarvörum.

Tjón af völdum hraunrennslis verður ekki í venjulegum Kötlugosum. Hraun er þó líklega stærsti einstaki tjónavaldurinn á síðustu ellefu öldum. Eldgjárhraunin runnu að hluta yfir gróið land og breyttu landslagi, vatnafari og nýtingarmöguleikum á stórum landsvæðum. Landnáma getur um eldsuppkomu og jarðeld sem eyðilagði jarðir og olli raski og búferlaflutningum en annað tjón er ekki nefnt.⁹ Álftavershraunið lokaði leiðum vatns frá Mýrdalsjökli til austurs og beindi jökulhlaupunum til suðurs, þegar gos hófust á ný í Kötlu eftir rúmlega 200 ára hlé. Þar með hófst sú þróun sem leitt hefur til myndunar Mýrdalssands eins og hann er í dag.

Vafalítið hafa einhver af þeim svæðum, þar sem gosefni úr Eldgjárgosi spilltu grónu landi, orðið byggileg á ný meðan goshlé varaði, til dæmis með jöðrum hraunanna líkt og gerðist á Brunasandi eftir Skaftáreldahraun. Sagnir um byggðahverfi á Mýrdalssandi á fyrstu öldum eftir norrænt landnám, hvort heldur er fyrir eða eftir Eldgjárgos, eru ekki í neinni mótsögn við jarðfræðilegar aðstæður. Þótt jökulhlaup hafi verið drýgstu eyðingaröflin á Mýrdalssandi á sögulegum tíma, var hraunrennsli líklega versti skaðvaldurinn.

Tjón af völdum jarðskjálfta á undan Kötlugosum eða samfara þeim hefur verið lítið sem ekkert í gosum sem heimildir eru um. Harðastir virðast þeir hafa verið í Mýrdal. Þar eru þess dæmi að hús hafi gengið til „en þó eigi til meins eður skaða,“ einnig að menn „voguðu ei inni í húsum að vera.“¹⁰

Tilvísanir:

¹ Sjá t.d. Safn til sögu Íslands IV, 186-204.

²Guðrún Larsen, 2000. Holocene eruptions within the Katla volcanic system, south Iceland: Characteristics and environmental impact. Jökull, 49, 1-28.

Guðrún Larsen, 2010. Katla – Tephrochronology and eruption history. Í: The Mýrdalsjökull ice cap, Iceland: glacial processes, sediments and landforms on an active volcano (A. Schomacker, J. Krüger og K. Kjær ritstjórar). Development in Quaternary Science, 13, 23-49.

³Landnámabók, 1953, bls. 199.

⁴Guðrún Larsen, 2000. Holocene eruptions within the Katla volcanic system, south Iceland: Characteristics and environmental impact. Jökull, 49, 1-28.

⁵Biskupa sögur, 11. Bls. 167-168, 2002.
⁶Markús Loptsson, 1880. Rit um jarðelda á Íslandi. Einar Þórðarson, Reykjavík.

⁷Safn til sögu Íslands IV, bls. 285.

⁸Gísli Sveinsson, 1919. Kötlugosið 1918 og afleiðingar þess. Stjórnarráð Íslands, Reykjavík.
⁹Landnámabók, 1953, bls. 199.
¹⁰Safn til sögu Íslands IV, 1907-1915, bls. 209, 235.

Myndir:

• Mynd frá Kötlugos: Katla 1918 á is.wikipedia.org. Sótt 13. 3 .2012.
• Mynd af Vík: Mats: Íslandsmyndasafn © Mats Wibe Lund. (Sótt 12. 8. 2013).

---

Þetta svar er hluti af lengri umfjöllun Kötlu í bókinni Náttúruvá á Íslandi: Eldgos og jarðskjálftar og birt með góðfúslegu leyfi.

...