Hver er framtíðarstaða íslenskunnar ef kynhlutlaust mál verður ráðandi?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hver er framtíðarstaða íslenskunnar ef kynhlutlaust mál verður ráðandi?
Íslenska er mjög kynjað mál, í þeim skilningi að öll fallorð málsins hafa eitthvert þriggja kynja – eru karlkyns, kvenkyns eða hvorugkyns. Kynið er fastur eiginleiki nafnorða þannig að hvert nafnorð er aðeins til í einu kyni (með örfáum undantekningum) en kynið er hins vegar beygingarþáttur í lýsingarorðum, fornöfnum og töluorðum – þau geta staðið í hvaða kyni sem er og þiggja kyn sitt oftast frá nafnorði. Það væri vitanlega gerbreyting á málinu ef nafnorð yrðu kynlaus eða lýsingarorð, fornöfn og töluorð hættu að beygjast í kynjum, enda hefur engum dottið neitt slíkt í hug. Umræða um svokallað kynhlutleysi málsins snýst ekki um neitt í þá veru, heldur um tengslin milli málfræðilegs kyns og líffræðilegs kyns eða kynvitundar fólks.

Það má halda því fram að í íslensku sé mikill kynjahalli – tungumálið sé mjög karllægt. Með því er átt við að málfræðilegt karlkyn er mjög oft notað án þess að vísað sé (eingöngu) til karla. Þetta kemur einkum fram á þrennan hátt. Í fyrsta lagi er karlkyn oft notað í vísun til einstaklinga og hópa sem eru óskilgreindir eða ekki afmarkaðir – allir eru velkomnir, fjórir eru slasaðir, enginn er ómissandi. Í öðru lagi er karlkynsorðið maður sem oft merkir eingöngu ‚karlmaður‘ (maður og kona, maðurinn minn) einnig notað í almennri merkingu – maðurinn er spendýr, menn eru í vafa. Í þriðja lagi eru langflest starfs-, hlutverks- og þjóðaheiti karlkyns – formaður, vísindamaður, forstjóri, skipherra, barþjónn, tölvunarfræðingur, kennari, Íslendingur, Dani.

Á undanförnum árum hafa verið gerðar ýmsar tilraunir til að draga úr kynjahallanum og færa málið í átt til kynhlutleysis, svo sem að nota hvorugkyn sem hlutlaust (ómarkað) kyn í stað karlkyns í vísun til hópa með óþekkta kynjasamsetningu – öll eru velkomin, fjögur eru slösuð og svo framvegis. Einnig hefur verið reynt að draga úr notkun orðsins maður og samsetninga af því, bæði með því að nota orð eins og manneskja og man og með því að búa til samsetningar með -fólk í stað -maður (til dæmis stjórnmálafólk, þingfólk) eða samsetningar með -kona við hlið samsetninga með -maður (til dæmis þingkona). En fjölmörg vandamál og vafamál koma upp í tengslum við slíkar breytingar – þetta er enn stutt á veg komið og óljóst hvernig það á eftir að þróast.

Líklega yrði þó snúnast að fást við starfs-, hlutverks- og íbúaheitin. Þótt þessi heiti séu málfræðilega karlkyns eru þau eigi að síður kynhlutlaus í þeim skilningi að þau eru notuð um fólk af öllum kynjum. Augljóslega væri meiriháttar mál að búa til hvorugkynsorð í stað þeirra allra og litlar líkur á að það verði gert í fyrirsjáanlegri framtíð, enda oft haldið fram að það sé fullkomlega ástæðulaust því að málfræðilegt kyn og kyn fólks sé tvennt ólíkt. Það er rétt svo langt sem það nær, en samt bendir margt til þess að málnotendur tengi þessi orð ómeðvitað fremur við karlmenn eins og ég hef sýnt fram á í ýmsum pistlum – Um meint kynhlutleysi samsetninga með maður, Karllægni íslenskra íbúaheita, Eru Danir karlkyns? o.fl.

Það er því ekki líklegt að kynhlutlaust mál verði „ráðandi“ í íslensku málsamfélagi í náinni framtíð, ef átt er við að kynjahalla tungumálsins verði útrýmt með öllu. Það er hins vegar vel hugsanlegt, þótt ómögulegt sé að fullyrða nokkuð um það, að smátt og smátt dragi úr kynjahallanum vegna meðvitaðra aðgerða í þá átt, en það er ekki líklegt að neinar skyndilegar breytingar eða kollsteypur verði í þessum efnum. Hvað sem því líður er engin ástæða til að ætla að breytingar í átt til kynhlutleysis hafi stórvægileg áhrif á framtíðarstöðu íslensku. Eftir sem áður verða þrjú kyn í málinu og þótt innbyrðis verkaskipting þeirra breytist eitthvað, og búin verði til einhver ný hvorugkynsorð í stað karlkynsorða, heldur málið áfram að vera íslenska.

Mynd:

• Gender Neutral Restroom Sign - Openclipart. (Sótt 25.03.2025).

...