Af hverju eru langflestir byggðakjarnar á Íslandi við ströndina?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Af hverju eru langflestir byggðakjarnar á Íslandi við ströndina?
Sú staðreynd að stærstur hluti byggðar á Íslandi er við ströndina á sér vissulega landfræðilegar skýringar þar sem aðstæður til þéttbýlismyndunar fjarri sjó eru ekki sérlega ákjósanlegar á mörgum svæðum, til dæmis í þröngum fjörðum með lítið undirlendi, eins og víða bæði á Vestfjörðum og Austfjörðum. Byggðamynstur á Íslandi er þó að langmestum hluta afleiðing af þróun sem átti sér stað fyrir og eftir aldamótin 1900 og var knúin áfram af breyttum samfélagsháttum og tækifærum í sjávarútvegi.

Allt fram á seinni hluta 19. aldar var varla hægt að tala um þéttbýli á Íslandi. Samfélagið byggðist fyrst og fremst á landbúnaði en það leiddi samt ekki til þess að sveitaþorp mynduðust eins og þekkist víða erlendis, nema í undantekningartilfellum, svo sem Þykkvibær. Menn sóttu sjó þar sem þess var kostur en sjávarútvegur var aukabúgrein, ekki atvinna sem fólk hafði algjörlega lifibrauð sitt af. Einhver vísir var að þéttbýlismyndun í kringum helstu verstöðvarnar en búseta var mikið til árstíðabundin tengd vertíðum. Þéttbýli myndaðist heldur ekki í tengslum við verslun eins og þekktist erlendis, skip komu til Íslands yfir sumartímann og þá var verslað á ákveðnum stöðum en ýmsar hömlur og höft, bæði á búsetu og verslun, komu í veg fyrir að það ýtti undir myndin þéttbýlis.

Upp úr miðri 18. öld spratt upp dálítið þéttbýli í Reykjavík í tengslum við Innréttingarnar svokölluðu. Í kjölfar þess að einokunarverslun Dana á Íslandi lagðist af voru stofnaðir sex kaupstaðir á landinu, í Reykjavík, Grundarfirði, Ísafirði, Akureyri, Eskifirði og Vestmannaeyjum. Hugmyndin var að þeir mundu þróast í þéttbýlisstaði en allir nema Reykjavík voru sárafámennir langt fram á 19. öld.

Á seinni hluta 19. aldar fóru hlutirnir að breytast, með fullu verslunarfrelsi eftir miðja öldina var komin forsenda þess að kaupstaðir gætu myndast. En það var þó fyrst og fremst sjávarútvegur sem ýtti undir myndun þéttbýlis víðs vegar um landið undir lok 19. aldar og á fyrstu áratugum 20. aldar. Skútuöld og síðar vélvæðing báta og tilkoma togaraútgerða skapaði störf bæði á sjó og landi, fólk flykktist úr sveitum að sjávarsíðunni og þorp urðu til víða í kringum landið. Nokkur þeirra smáu þorpa sem urðu til fyrir og eftir aldamótin 1900 hafa horfið en stærstur hluti þeirra lifir enn í dag.

Heimildir og myndir:

• Axel Hall, Ásgeir Jónsson og Sveinn Agnarsson. (2002). Byggðir og búseta. Þéttbýlismyndun á Íslandi. Hagfræðistofnun Háskóla Íslands.
• Gunnar Karlsson. (2017, 27. apríl). Hver er elsti kaupstaður á Íslandi? Vísindavefurinn.
• Hagstofa Íslands. Mannfjöldi eftir byggðakjörnum, kyni og aldri 1. janúar 1998-2024.
• Jórunn Íris Sindradóttir og Ómar Harðarson. 2015. Endurskilgreining Hagstofu Íslands á þéttbýlisstöðum og byggðakjörnum. Hagstíðindi, 100. árg. 11. tbl. Hagstofa Íslands.
• Kort: Landmælingar Íslands - Kortasjá.
• Mats Icelandic Image Library. © www.mats.is. Birt með góðfúslegu leyfi.

...