Hvað er merkilegt við prentsmiðjuna í Hrappsey á 18. öld og hvers konar rit voru prentuð þar?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað er merkilegt við prentsmiðjuna í Hrappsey á 18. öld og hvers konar rit voru prentuð þar?
Frá því að prentverk var fyrst flutt til Íslands um 1530 höfðu kirkjunnar menn - með biskupinn á Hólum í fararbroddi - stjórnað bókaútgáfu í landinu og að vonum lagt höfuðáherslu á trúarleg rit. Einokun kirkjunnar á prentun bóka var ekki aflétt fyrr en 1773 með stofnun prentsmiðju i Hrappsey á Breiðafirði og urðu þá tímamót í útgáfu veraldlegra rita á Íslandi. Fyrir daga Hrappseyjarprents höfðu Íslendingar fengið ýmis rit af því tagi gefin út í Danmörku og þar höfðu nýlega komið út bækur sem sættu tíðindum. Árið 1772 var Ferðabók Eggerts Ólafssonar og Bjarna Páls sonar (1719-1779) prentuð í Sórey á Sjálandi (Rejse igennem Island). Sama ár leit fyrsta útgáfa Brennu-Njáls sögu dagsins ljós í Kaupmannahöfn (Sagan af Njáli Þorgeirssyni og sonum hans) og var umsjónarmaður hennar Ólafur Olavius (Ólafur Ólafsson, 1741-1788).

Í Hrappsey voru prentuð 83 rit, flest veraldlegs eðlis, en trúarrit sem komu þar út má telja á fingrum annarrar handar enda var markmiðið að skemmta og fræða í anda upplýsingarinnar. Eyjan er í mynni Hvammsfjarðar og um sjö kílómetra norðaustur af Stykkishólmi. Þar var lengi búseta enda góð fjárbeit í eynni og mikil dún- og fuglatekja. Bóndinn í Hrappsey, Bogi Benediktsson (1723-1803), var fjárhagslegur bakhjarl prentsmiðjunnar en frumkvæðið að stofnun hennar átti Njáluútgefandinn og lærdómsmaðurinn Ólafur Olavius. Olavius hafði umsjón með prentsmiðjunni í Hrappsey fyrsta árið en fór til Danmerkur 1774 og eftir það var hún einkum í umsjón Magnúsar Ketilssonar sýslumanns í Dölum (um 1732-1803). Reksturinn gekk illa þegar fram í sótti og þá einkum í kjölfar móðuharðindanna 1783-1785 þegar erfitt var að halda úti prentsmiðju og menningarstarfi vegna harðæris. Prentsmiðjan starfaði í rúma tvo áratugi eða til 1794. Hún var svo flutt til Leirárgarða í Borgarfirði 1795 og þar stóðu Magnús Stephensen (1762-1833) og Landsuppfræðingarfélagið (stofnað 1794) fyrir margvíslegri útgáfu. Árið 1814 var prentsmiðjan flutt að Beitistöðum í Borgarfirði og svo út í Viðey, þar sem hún var starfrækt 1819-1844, fyrst á vegum Magnúsar en síðan tók við rekstrinum sonur hans Ólafur Stephensen (1791-1872).

Meðal ritanna sem prentuð voru í Hrappsey voru lögbækur, rímur, kvæði, fræðslurit, annálar og Íslendingasögur; Egla kom þar út 1782 og áform voru um útgáfu á fleiri fornum sögum. Þar var enn fremur gefið út fyrsta íslenska tímaritið, Islandske Maanedstidender, sem reyndar var skrifað á dönsku og einkum ætlað þeim mörgu áskrifendum útgáfunnar sem búsettir voru í Danmörku.

Þau fjölmörgu fræðslurit sem prentuð voru í Hrappsey miðuðu einkum að því að upplýsa þjóðina og stuðla að framförum á Íslandi í samræmi við stefnumið upplýsingarinnar. Eitt af þessum ritum var Atli eður ráðagjörðir yngismanns um búnað sinn, helst um jarðar- og kvikfjárrækt, atferð og ágóða, með andsvari gamals bónda, samanskrifað fyrir fátækis frumbýlinga (1780, 2. útgáfa 1783) eftir séra Björn Halldórsson (1724-1794). Búnaðarbálkur eftir Eggert Ólafsson kom út í Hrappsey 1783 og einnig fyrstu veraldlegu ljóðin sem fengust prentuð á Íslandi að höfundi liðnum. Að lokum má nefna að fyrsta þýdda barnabókin, Sumargjöf handa börnum, kom út 1795 eftir að prentverkið hafði verið flutt að Leirárgörðum í Borgarfirði.

Mynd:

• 52 Weeks of Inspiring Illustrations, Week 51: the plates of Diderot & d’Alembert’s Encyclopédie (1751-1772) – Special Collections blog. (Sótt 10.11.2022).

Þetta svar er fengið úr bókinni Íslenskar bókmenntir: Saga og samhengi, Hið íslenska bókmenntafélag, Reykjavík 2021. Textinn er lítillega aðlagaður Vísindavefnum.

...