Er vitað hvaðan spænska veikin kom?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Er vitað hvaðan spænska veikin kom?
Mannkynið hefur þurft að glíma við sex heimsfaraldra frá upphafi 20. aldar. Hugtakið heimsfaraldur er notað þegar faraldur smitsjúkdóms hefur náð sjálfstæðri dreifingu um heim allan. Tvennt eiga allir þessir heimsfaraldrar sameiginlegt: Þeir eru allir vegna veirusýkinga og bárust allir til manna úr dýrum og eru þess vegna upprunalega þar sem kallast súnur (e. zoonosis).

Fjórir af sex heimsfaröldrum frá upphafi 20. aldar eru vegna vissra afbrigða inflúensu A veiru (IAV) en hinir tveir vegna HIV (e. human immunodeficiency virus, HIV) sem veldur alnæmi eða AIDS og SARS-CoV-2 sem veldur COVID-19.

Af öllum heimsfaröldrum inflúensu er 1918-inflúensan (gjarnan kölluð „spænska veikin“) skæðasti skráði heimsfaraldur í mannkynssögunni. Hann geisaði frá 1918 til 1919 og er talið hafa valdið 50-100 milljón dauðsföllum. Orsakaveiran var IAV af stofninum H1N1, og verður hér til einföldunar kölluð H1N1-1918.

Þrátt fyrir miklar rannsóknir er nákvæmur uppruni H1N1-1918 enn óþekktur. Vitað er að allar inflúensu A veirur (og líklegast allar inflúensuveirur almennt) komu upprunalega úr villtum fuglum, til dæmis öndum og gæsum. Enn fremur koma allir heimsfaraldrar inflúensu fram þegar nýtt afbrigði IAV berst úr dýrum yfir í menn. Algengur farvegur er að inflúensuveira berst úr gæs yfir í kjúkling og þaðan til manna, eða úr fugli yfir í svín og þaðan til manna.

Ný afbrigði IAV geta myndast þegar eitt dýr er sýkt með tveimur eða fleiri mismunandi afbrigðum veirunnar - þetta getur leitt til þess að blöndun verður á erfðaefni milli mismunandi stofna og ný veira lítur dagsins ljós. Þetta er nokkuð sérstæður eiginleiki inflúensu A veira.

Þannig er ljóst að H1N1-1918 byrjaði í fuglum og dreifðist líklegast beint þaðan til manna. Áður en farið er lengra skiptir máli að líta á sögusviðið. Árið 1918 tók að hilla undir lok fyrri heimsstyrjaldar og í umróti þeirra tíma voru gífurlegir fólksflutningar um allan heim. Sömuleiðis var þekking okkar á smitsjúkdómum minni og hreinlæti sömuleiðis mun minna en það er í dag.

Þessi atriði áttu þátt í að magna upp dreifingu flensunnar en þó er mikilvægasta skrefið flutningur H1N1-1918 yfir í menn. Talið er að veiran hafi myndast úr blöndu nokkurra mismunandi inflúensuveira (bæði úr mönnum og fuglum) stuttu fyrir 1918. Í kjölfarið dreifðist hún frá fuglum til manna - hvernig það gerðist, hvar og hvenær verður líklegast aldrei að fullu upplýst. Oftast líður langur tími frá upphafi flensufaraldurs þar til hann er endanlega greindur, sérstaklega á þeim tíma þar sem greiningaraðferðir voru engar.

Vitað er að fyrsta staðfesta andlátið vegna H1N1-1918 varð í maí 1918. Veruleg aukning varð í dauðsföllum vegna H1N1-1918 í júlí og ágúst sama ár. Þetta tvennt bendir til þess að veiran hafi dreift sér í einhvern tíma áður en menn urðu hennar varir. Aukning í dauðsföllum varð einnig sambærileg um allan heim á svipuðum tíma, þannig að erfitt hefur reynst að greina upprunann.

Þrjár kenningar eru aðallega uppi um hvar nákvæmlega H1N1-1918 kom fyrst fram:

• Étaples í Frakklandi
• Kína
• Camp Funston í Haskell County, Kansas (Bandaríkin)

Kansas var lengi vel talinn upprunastaður heimsfaraldursins en það er talið ólíklegt nú. Hver sem upprunastaður H1N1-1918 var tókst veirunni að dreifast um allan heim. Einnig sýkti hún svín og enn í dag valda „afkomendur“ H1N1-1918 faröldrum í svínum. Mikilvægt er að leggja áherslu á að dýraeldi er grundvallarorsök fyrir dreifingu inflúensu frá dýrum til manna, nánar tiltekið ræktun kjúklinga og svína. Líklegast hafa þessi dýr verið milliliður fyrir flutning inflúensuveira frá villtum fuglum til manna í aðdraganda allra heimsfaraldra inflúensu í skráðri sögu mannkyns.

Heimildir:

• Oxford, J. S. & Gill, D. (2018). Unanswered questions about the 1918 influenza pandemic: origin, pathology, and the virus itself. ScienceDirect, 18(11), 348-354. (Sótt 21.05.2021).
• Taubenberger, J. K., Kash, J. C. & Morens, D. M. (2019). The 1918 influenza pandemic: 100 years of questions answered and unanswered. Science Translational Medicine, 11(502). (Sótt 21.05.2021).
• Taubenberger, J. K., & Morens, D. M. (2006). 1918 Influenza: the Mother of All Pandemics. Emerging infectious diseases, 12(1), 15–22.(Sótt 21.05.2021).
• Nelson, M., & Holmes, E. (2007). The evolution of epidemic influenza. Nature Reviews Genetics, 8, 196-205. (Sótt 21.05.2021).
• Horimoto, T., & Kawaoka, Y. (2005). Influenza: lessons from past pandemics, warnings from current incidents. Nature Reviews Microbiology, 3, 591-600. (Sótt 21.05.2021).
• Medina, R., & García-Sastre, A. (2011). Influenza A viruses: new research developments. Nature Reviews Microbiology, 9, 590-603. (Sótt 21.05.2021).

Mynd:

• Men wearing masks during the Spanish Influenza epidemic / … | Flickr. (Sótt 21.05.2021).
• One of the wards for medical cases at Base Hospital, Dijon… | Flickr. (Sótt 21.05.2021).

Spurningin í fullri lengd hljómaði svona:

„Spænska“ veikin átti ekki upptök sín á Spáni. Hvar er þá talið að hún hafi átt upptök sín? Kórónuveiran sem veldur COVID-19 er talin hafa komið fyrst fram á matvörumarkaði í Whuhan í Kína en uppruninn hefur verið talinn vera frá leðurblökum og að veiran hafi borist þannig á markaðinn. Veiran sem orsakaði „spænsku“ veikina kom vissulega fyrst fram í herstöð í Bandaríkjunum en hvernig barst hún þangað, var hún rakin í einhver dýr í nágrenninu eða eitthvað annað?

Jóhanna Rannveig spurði: Kom spænska veikin kannski út af fyrri heimsstyrjöldinni?...