Hvað eru dauð atkvæði og hafa þau einhver áhrif á úrslit kosninga?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað eru dauð atkvæði og hafa þau einhver áhrif á úrslit kosninga?
Öll spurningin hljóðaði svona:

Hvað þýða dauð atkvæði í kosningum? Hvaða áhrif hafa dauð atkvæði á kosningaúrslit? Græða einhverjir flokkar á dauðum atkvæðum?

Hugtakið dauð atkvæði (e. wasted votes) er venjulega notað um þau atkvæði sem falla á flokka eða framboð sem ekki fá neina fulltrúa kjörna til þings eða annarra fulltrúasamkundna. Víðari skilgreining nær einnig til umframatkvæða flokka sem fá fulltrúa kjörna – atkvæða sem ekki eru beinlínis nauðsynleg til þess að tryggja flokki þá fulltrúa sem hann fær. Hér er fjallað um dauð atkvæði í fyrri merkingunni.

Í hlutfallskosningum (e. proportional representation) er fjöldi dauðra atkvæða jafnan miklu minni en í einföldum meirihlutakosningum (e. simple majority eða first-past-the-post). Í hlutfallskerfum skiptir miklu hversu hár þröskuldur er notaður við úthlutun jöfnunarsæta. Á Íslandi er þessi þröskuldur til dæmis 5% á landsvísu, í Noregi og Svíþjóð 4% og í Danmörku 2%. Í Hollandi er enginn formlegur þröskuldur, en 150 þingsætum er úthlutað samkvæmt úrslitum á landsvísu. Raunverulegur þröskuldur þar er þannig 0,67%. Sú atkvæðatala nægir flokki til að hljóta þingsæti. Að öðru jöfnu fækkar dauðum atkvæðum með lægri þröskuldi.

Á Íslandi hefur fjöldi dauðra atkvæða á landsvísu oftast verið lítill í þingkosningum síðustu 90 ár. Á árunum 1931-2017 fóru fram 29 alþingiskosningar. Í 13 skipti voru dauð atkvæði innan við 2%, í átta skipti 2-4%, í sex skipti 4-6% og tvisvar yfir 6%. Í 93% tilvika voru dauð atkvæði þannig innan við 6%, í 72% tilvika innan við 4% og í 45% tilvika innan við 2%.

Í kosningunum 2013 voru dauð atkvæði tæp 12%. Þá buðu 15 flokkar fram. Níu þeirra náðu ekki 5%-þröskuldnum á landsvísu, sem er skilyrði fyrir því að hljóta jöfnunarsæti. Þeir fengu því engan þingmann.

Í kosningunum 1933 voru dauðu atkvæðin tæplega 8%. Þetta voru síðustu kosningarnar áður en jöfnunarsæti (uppbótarsæti) voru tekin upp. Jöfnunarsæti auka möguleika lítilla flokka á því að fá þingmenn.

Séu dauð atkvæði mörg hagnast þeir flokkar sem ná inn á þing – í svipuðum mæli séu jöfnunarsæti nógu mörg til að jafna milli þingflokka (eins og þau voru 1987-2009, en ekki 2013, 2016 og 2017 þegar Framsóknarflokkur eða Sjálfstæðisflokkur fengu einum manni of mikið í hvert skipti). Séu engin atkvæði dauð þarf um 50% atkvæða til þess að fá meirihluta þingmanna. Séu dauð atkvæði hins vegar 12% – eins og 2013 – duga um 44% atkvæða til að hljóta meirihluta þingmanna. Eftir kosningarnar 2013 mynduðu Framsóknarflokkur og Sjálfstæðisflokkur ríkisstjórn. Samanlagt fengu þeir 51% atkvæða en 60% þingsæta – vegna dauðu atkvæðanna.

Í einföldum meirihlutakosningum (til dæmis í Bretlandi og Bandaríkjunum) er fjöldi dauðra atkvæða mjög mikill. Hvert kjördæmi kýs einn þingmann – þann sem flest atkvæði fær. Öll atkvæði sem aðrir flokkar fá í kjördæminu eru dauð. Í Bretlandi dugar oft að fá um 40% atkvæða til þess að vinna í kjördæmi. Í slíku tilviki eru 60% atkvæðanna dauð – 3/5 kjósenda fá engan fulltrúa á þing.

Í einmenningskjördæmakerfum er hægt að auka fjölda dauðra atkvæða tiltekins flokks í kjördæmi með því að draga kjördæmamörk á hlutdrægan hátt (e. gerrymandering). Sá sem ákveður kjördæmamörkin í tveggja flokka kerfi getur búið til mörg kjördæmi þar sem hans flokkur vinnur með tiltölulega litlum meirihluta og færri kjördæmi þar sem andstæðingurinn vinnur með miklum meirihluta. Í slíku kerfi fengi fyrrnefndi flokkurinn meirihluta á þingi þó andstæðingurinn fengi jafn mörg eða jafnvel fleiri atkvæði á landsvísu.

Í Bretlandi og Bandaríkjunum er mörkum kjördæma í kosningum til Neðri málstofunnar og Fulltrúadeildarinnar breytt með reglubundnum hætti í samræmi við fólksfjöldaþróun. Í Bandaríkjunum ræður meirihlutaflokkur í fylki nýjum kjördæmamörkum. Þar eru fjölmörg dæmi um pólitíska misnotkun til þess að hygla eigin flokki. Í Bretlandi er breyting kjördæmamarka hins vegar fagleg.

Myndir:

• Framsókn - Svipmyndir frá Alþingi - janúar 2016. (Sótt 18.03.2021). Myndin er birt undir CC BY 2.0-leyfinu.
• Rogi Lensing. Ballot box for the second round of the french presdiential election - Flickr. (Sótt 18.03.2021). Myndin er birt undir CC BY 3.0 DE-leyfinu.

...