Hver er munurinn á tilgátu og kenningu í vísindum?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hver er munurinn á tilgátu og kenningu í vísindum?
Sumum staðhæfingum sem vísindin fjalla um er lýst sem kenningum; öðrum er lýst sem tilgátum. Ekki er alltaf gerður skýr greinarmunur á þessu tvennu enda eru þessi hugtök sjaldnast skilgreind nákvæmlega í vísindunum sjálfum. Vísindamenn sjálfir eru nefnilega ekkert endilega að velta fyrir sér hvort það sem þeir setja fram í greinum eða á öðrum vettvangi sé tilgáta eða kenning. En þegar þessi greinarmunur á tilgátum og kenningum er á annað borð settur fram er það yfirleitt í tvennskonar tilgangi.

Í fyrra lagi til að gera greinarmun á hreinni ágiskun og staðfestri staðhæfingu í vísindum. Tilgáta er þá notað um staðhæfingu sem einhver vísindamaður hefur sett fram sem mögulegt svar við tiltekinni rannsóknarspurningu án þess endilega að hafa nokkuð fyrir sér í þeim efnum að svo stöddu. Tilgangurinn með að setja fram slíka tilgátu er ekki að sannfæra nokkurn mann um að hún sé sönn, heldur að varpa fram hugmynd sem síðan er hægt að staðfesta eða hrekja með vísindalegum aðferðum. Kenning væri þá á hinn bóginn notað um staðhæfingar sem hafa verið prófaðar með vísindalegum hætti, til dæmis í tilraunum eða með kerfisbundnum athugunum, og reynst standast þessi próf. Því má segja að í þessum skilningi breytist tilgáta í kenningu ef og þegar hún er staðfest með vísindalegum hætti.

Í öðru lagi er stundum gerður greinarmunur á tilgátum og kenningum til að vísa til misumfangsmikilla staðhæfinga í vísindum. Tilgáta er þá staðhæfing um tiltölulega afmarkað eða einstakt fyrirbæri en kenning almennari eða kerfisbundnari staðhæfing eða safn staðhæfinga. Staðhæfingar um þyngd sólarinnar eða þróunarfræðilegan uppruna tiltekinnar dýrategundar væru þá dæmi um tilgátur, en almennari staðhæfingar um þyngdarkrafta milli hluta almennt (svo sem hin almenna afstæðiskenning Einsteins) eða uppruna og þróun allra dýrategunda (svo sem þróunarkenning Darwins) væru dæmi um kenningar. Þegar orðin tilgáta og kenning eru notuð í þessum skilningi eru engin skýr mörk milli þess hvað teljist til tilgátna og kenninga almennt heldur ræðst það af samhenginu hverju sinni.

Því má segja að munurinn á tilgátu og kenningu geti annars vegar snúist um hvort viðkomandi staðhæfing sé staðfest eða rökstudd með vísindalegum hætti, og hins vegar um hvort staðhæfingin sé nægilega umfangsmikil eða almenn. Langur vegur er frá því að þetta tvennt fari alltaf saman. Sumar staðhæfingar sem eru mjög vel staðfestar fjalla um afmörkuð fyrirbæri, svo sem staðhæfingin um að manneskjur og apar eigi sér sameiginlegan forföður. Eins gildir að sumar mjög almennar staðhæfingar eru afar illa staðfestar, svo sem sú staðhæfing smáskammtalækna að styrkja megi áhrif virkra efna með því að þynna þau óhemju mikið. Ef gerður er greinarmunur á tilgátum og kenningum er því mikilvægt að hafa vel í huga hvaða mun er átt við. Af þessu sést líka að hugtökin tilgáta og kenning eru ekki bara notuð af vísindamönnunum sjálfum, eða um það sem vísindin fjalla, heldur getur hver sem er beitt þeim og þá í ýmiskonar tilgangi sem fellur ekkert endilega undir vísindalegar aðferðir.

Mynd:

• genebank4 | Pic by Neil Palmer (CIAT). Plant samples in the … | Flickr. (Sótt 31.01.2019). Myndin er birt undir leyfinu Creative Commons — Attribution-ShareAlike 2.0 Generic — CC BY-SA 2.0.

Spurningin hljóðaði upphaflega svona:

Lýsir Vísindavefurinn því einhvers staðar, hver sé munur á tilgátu og kenningu? Leitaði og fann ekki.

Er Vísindavefurinn sammála framsetningu á: https://is.wikipedia.org/wiki/V%C3%ADsindi og https://is.wikipedia.org/wiki/Tilg%C3%A1ta?

Ástæða spurninga: Algengt er, að fyrsta hugdetta einhvers um eitthvert málefni sé nefnd kenning.

Kv/TBÓ

...