Hvenær varð kosningaréttur almennur á Íslandi?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvenær varð kosningaréttur almennur á Íslandi?
Með lögleiðingu almenns kosningaréttar var stigið stórt skref í átt til lýðræðis á Íslandi. Það skiptir því miklu máli að vita hvenær og hvernig þessi réttur varð til. Í aðdraganda 100 ára afmælis kosningaréttar kvenna 2015 urðu nokkur skoðanaskipti á opinberum vettvangi um hvenær kosningaréttur varð almennur og hversu miklu munaði á kosningarétti karla og kvenna. Hvenær varð kosningaréttur almennur? Fengu karlar almennan kosningarétt á undan konum? Sumum fannst sú staðreynd hafa gleymst í hátíðahöldunum 2015 að margir karlar, vinnumenn og aðrir í hópi hinna efnaminnstu, hefðu einnig fengið kosningarétt 1915 og væri tilefni til að fagna því.

Í fræðigrein vekur Sigríður Dúna Kristmundsdóttir athygli á þeim fjölmörgu körlum sem ekki höfðu kosningarétt fyrir 1915 og áætlar hún að 40% karla á kosningaaldri (25 ára og eldri) hafi verið án kosningaréttar eftir rýmkun hans 1903 og allt fram til 1915.^[1] Einar Steingrímsson staðhæfir í Kvennablaðinu að karlar hafi fengið „almennan kosningarétt, óháðan öðru en aldri, um leið og konur, 19. júní 1915.“^[2] Auður Styrkársdóttir svarar Einari og telur hæpið að tala um almennan kosningarétt kvenna 1915 þar sem aðeins 52% þeirra á kosningaaldri fengu hann.^[3]

Mörgum og stundum misvísandi tölum var veifað í þessari umræðu. Því tók höfundur þessa svars sig til og lagðist í dálitla könnun á kosningaskýrslum til að henda reiður á þessum tölum. Í meðfylgjandi töflu er þróun kosningaréttar sýnd allt frá fyrstu kosningum til Alþingis 1844 og fram til 1934 en þá voru síðustu alvarlegu takmarkanir á kosningarétti fullorðins fólks afnumdar og kosningaldur færður úr 25 árum í 21 ár. Eftir það snerust breytingar á kosningarétti aðeins um lækkun aldurstakmarksins, fyrst í 20 ár 1968 og síðan í 18 ár 1984. Frá þeim tíma hafa um og yfir 70% íbúa landsins haft kosningarétt. Tölur eru birtar úr öllum kosningum á tímabilinu 1874-1934 og til samanburðar úr tvennum kosningum á tímum ráðgjafaþinganna, fyrstu kosningunum 1844 og kosningunum 1858 eftir að kosningarétturinn hafði verið víkkaður út með lagabreytingu árið áður.

Kjósendur og hlutfall þeirra af mannfjölda 1844-1934

Ár	Kjósendur á kjörskrá			Hlutfall af íbúum á kosningaaldri (%)			Hlutfall af öllum íbúum (%)
	alls	karlar	konur	alls	karlar	konur	alls	karlar	konur
1844	1.311	1.311	-	4,9	10,8	-	2,3	4,8	-
1858	3.158	3.158	-	9,6	20,9	-	4,7	9,8	-
1874	6.183	6.183	-	18,6	41,5	-	8,8	18,5	-
1880	6.557	6.557	-	18,7	42,0	-	9,0	19,1	-
1886	6.648	6.648	-	18,4	40,8	-	9,2	19,4	-
1892	6.841	6.841	-	18,5	40,7	-	9,4	19,8	-
1894	6.733	6.733	-	18,4	40,3	-	9,2	19,2	-
1900	7.329	7.329	-	19,2	42,5	-	9,4	19,6	-
1902	7.539	7.539	-	19,5	43,0	-	9,5	19,9	-
1903	7.786	7.786	-	19,9	44,0	-	9,8	20,4	-
1908	11.726	11.726	-	29,3	64,7	-	14,0	29,1	-
1911	13.136	13.136	-	31,8	69,9	-	15,3	31,9	-
1914	13.400	13.400	-	31,5	69,0	-	15,2	31,6	-
1916	28.529	16.330	12.199	65,8	82,4	51,9	31,8	37,7	26,3
1919	31.870	17.630	14.240	70,7	84,6	58,7	34,3	39,1	29,8
1923	43.932	20.710	23.222	92,0	93,6	90,7	45,0	43,5	46,4
1927	46.047	21.721	24.326	90,6	91,6	89,7	44,6	43,0	46,0
1931	50.617	24.226	26.391	92,3	93,1	91,6	46,1	44,8	47,4
1933	53.327	25.605	27.722	93,3	94,0	92,6	47,0	45,8	48,2
1934	64.338	31.039	33.299	97,9	98,5	97,4	56,1	54,9	57,2

Skýring: Hlutfallstölur í töflunni eru í nokkrum tilvikum örlítið frábrugðnar tölum kosningaskýrslna vegna þess að þær miðast við íbúatölu í árslok en í kosningaskýrslum við íbúatölu nokkru fyrir kosningar.

Við skulum beina sjónum að miðhluta töflunnar sem sýnir hlutfall kjósenda af íbúum á kosningaaldri. Sá mælikvarði er betri vísbending um útbreiðslu kosningaréttar en hlutfall kjósenda af öllum mannfjölda þar sem kosningarétturinn varðar fullorðið fólk. Fyrsti dálkurinn í miðhlutanum sýnir hlutfall allra kjósenda af íbúum á kosningaaldri samkvæmt gildandi reglum hverju sinni, annar dálkurinn sýnir hlutfall karlkynskjósenda af körlum á kosningaaldri og þriðji dálkurinn samsvarandi tölur um konur.

Aðeins karlar 25 ára og eldri fengu að kjósa til Alþingis við endurreisn þess 1845 en kosningarétturinn var bundinn ýmsum skilyrðum og náði því aðeins til 10,8% karla. Árið 1857 var kosningarétturinn rýmkaður og komst hlutfallið í 20,9% í kosningunum 1858 og enn hærra í kosningunum 1874, 41,5%. Eftir það varð lítil breyting fyrr en með rýmkun kosningaréttarins 1903 sem hafði þau áhrif að hlutfallið skaust upp í 64,7% í kosningunum 1908, og komst í tæp 70% í næstu tvennum kosningum, 1911 og 1914. Með stjórnarskrárbreytingu 1915 var skilyrðið um útsvarsgreiðslu fellt niður og vinnumenn 40 ára og eldri fengu kosningarétt og átti síðan aldurstakmarkið að lækka á ári hverju um eitt ár þar til komið væri í 25 ára aldur. Við þessa breytingu voru 82,4% karla á kosningaaldri komnir með kosningarétt.

Árið 1915 fengu konur réttinn til að kjósa í Alþingiskosningum og neyttu hans í fyrsta sinn í kosningunum 1916. Hann var þó með sömu takmörkunum og hjá vinnumönnum að einungis konur 40 ára og eldri fengu að kjósa. Þessar takmarkanir þýddu að aðeins 51,9% kvenna á kosningaaldri höfðu kosningarétt 1915. Árið 1920 setti Alþingi lög sem veittu öllum 25 ára og eldri kosningarétt og voru nú konur komnar með jafnan rétt á við karla. Þetta fól í sér mikla útvíkkun kosningaréttarins og komst hlutfall kosningabærra kvenna í tæp 91% og karla í 93,6% í kosningunum 1923. Þótt hlutfall kvenna væri lægra en karla (vegna þess að á kosningaaldri voru konur heldur fleiri en karlar; karlar voru aftur á móti ívið fleiri en konur undir kosningaaldri) voru konur orðnar meirihluti kjósenda árið 1923. Árið 1934 hækkaði hlutfall kjósenda af mannfjölda á kosningaaldri verulega eða í um það bil 97,4% hjá konum og 98,5% hjá körlum. Mun meginástæðan hafa verið afnám skilyrðis um að kjósandi mætti ekki standa í skuld vegna þegins sveitarstyrks.

Hvenær varð kosningarétturinn almennur á Íslandi samkvæmt ofansögðu? Voru karlar komnir með almennan kosningarétt 1903, 1915, 1920? Fengu konur almennan kosningarétt 1915 eða 1920? Hér vandast málið því engin almennt viðurkennd og nákvæm skilgreining er til á því hvað telst almennur kosningaréttur. Venjulega miða menn þó við það þegar svo til allir fullorðnir borgarar ríkisins hafa fengið kosningarétt.

Árið 1915 var gerð stjórnarskrárbreyting sem fól í sér að stefnt skyldi að almennum kosningarétti en hann átti ekki að taka að fullu gildi fyrr en árið 1930. Með stjórnarskrárbreytingunni var sannarlega stigið stórt skref til almenns kosningaréttar, kjósendatalan meir en tvöfaldaðist í næstu kosningum en vegna 40 ára reglunnar voru tæpur fimmtungur karla og tæpur helmingur kvenna enn án kosningaréttar. Það var í rauninni ekki fyrr en með stjórnarskrárbreytingunni 1920, sem veitti 92% fólks á kosningaaldri rétt til að kjósa, að segja má að almennur kosningaréttur fyrir bæði konur og karla hafi komist á hér á landi.

Tilvísanir:

1. ^ Sigríður Dúna Kristmundsdóttir, „Men and the Suffrage“, Stjórnmál og stjórnsýsla 12:2 2016, 263.
2. ^ Einar Steingrímsson, „Hvenær fengu karlar kosningarétt?“, Kvennablaðið 22. janúar 2015. (Skoðað 24.03.2017).
3. ^ Auður Styrkársdóttir, „Rangfærslur um kosningaréttinn“, Kvennablaðið 27. janúar 2015. (Skoðað 24.03.2017).

Heimildir:

• Gunnar Karlsson, „Alþingiskosningar 1844. Fyrsta skref Íslendinga á braut lýðræðis“, Ritið 2004:1, 36.
• Helena Hákonardóttir, Alþingiskosningar á tíma ráðgjafaþinganna 1844-1869. BA-ritgerð í sagnfræði við HÍ 2005, 32.
• Kosningaskýrslur I 1874-1946. Hagstofa Íslands (Reykjavík 1988).
• Hagskinna. Sögulegar heimildir um Ísland. Ritstjóri Guðmundur Jónsson og Magnús S. Magnússon (Reykjavík 1997), 877.
• Gögn Hagstofu Íslands um mannfjölda eftir kyni og aldursári. (Skoðað 24.03.2017).

Myndir:

• Reykjavík - Wikipedia, frjálsa alfræðiritið. (Sótt 28.03.2017).
• Election - Wikipedia. Myndrétthafi er Rama. Myndin er birt undir Creative Commons-leyfi. (Sótt 28.03.2017).

...