Hvað merkir Þeista í nafninu Þeistareykir?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað merkir Þeista í nafninu Þeistareykir?
Í heild hljóðar spurningin svona:

Langar að vita merkingu Þeist eða þeista en þar á ég við hvernig nafnið Þeistareykir er komið til.

Nafnið er skrifað „þeistareykia land“ í máldaga Múlakirkju í Auðunarmáldögum 1318 (Ísl. fornbréfasafn II, 434) og er elsta dæmi um jörðina í heimildum. Nafnið er „Þeistar Reyker eður Þestar Reyker“ í Jarðabók Árna og Páls árið 1712 (XI:211). Það er talið dregið af orðinu þeista kv. eða þeisti k., sem er nafn á fugli af svartfuglaætt og heitir á nútímamáli teista. Ólíklegt er þó að fuglinn sá hafi verið á bæ þeim sem um ræðir, sem er alllangt frá sjó en jörðin er fornt eyðibýli í Suður-Þingeyjarsýslu, suður af Reykjaheiði, hálfa þingmannaleið (það er um 19 km) frá næstu byggð, samkvæmt Árna og Páli.

Fleiri Þeista-örnefni eru til í landinu. Þeistavogur er nefndur undir Vallanesi í Norður-Múlasýslu (Ísl. fornbréfasafn III:238 (1367); IV:205 (1397), 271 (1419)), en ekki er vitað nákvæmlega hvar hann er, ef til vill á Héraðssandi. Þeisthólmur í Berufirði er nefndur 1370 í Ísl. fornbréfasafni (VIII:10), nefndur Þeisthólmi hjá Þorvaldi Thoroddsen (Ferðabók I:75nm). Sömuleiðis er að nefna Þeistá (Þeistuá) = Teistá í landi Karlskála í Reyðarfirði (Árbók Ferðafélagsins 2005:71). Líklegra er að nafn fuglsins sé í fyrri lið þessara örnefna en í bæjarnafninu Þeistareykir. Elof Hellquist nefndi þá skýringu á nafni fuglsins að það væri hljóðhermunafn (Svensk etymologisk ordbok, bls. 1172), og Ásgeir Blöndal Magnússon nefnir þá skýringu hans í orðsifjabók sinni.

Í Noregi var til árheitið Þeista eða Þeist að fornu, og eru nú til nöfnin Teiste eða Tiste á Austfold, einnig Tistedal (Norsk stadnamnleksikon, 315). Því hefur verið haldið fram að orðið þeist gæti þar verið skylt orðunum þíða og þiðna og væri nafnið þá árheiti á forarsvæði eða í mýrlendi (Ásgeir Blöndal Magnússon, 1174). En ekki verður séð hvort það á við á Þeistareykjum.

Þessar upprunaskýringar eru óvissar. Sr. Sigurður Ægisson telur að forliðurinn Þeista eigi við haftyrðil sem einnig hafi verið nefndur teista af alþýðu en ýmis dæmi séu þess að haftyrðill hafi borist langt inn í land undan veðrum. Vel má vera að þar sé skýringin komin.

Heimildir:

• Árni Magnússon og Páll Vídalín. Jarðabók. XI. bindi. Kaupmannahöfn 1943.
• Ásgeir Blöndal Magnússon, Íslensk orðsifjabók. Reykjavík 1989.
• Byggðir og bú Suður-Þingeyinga. Húsavík 1985.
• Hellquist, Elof. Svensk etymologisk ordbok. Tredje upplagan. Lund. 1966.
• Hjörleifur Guttormsson. Árbók Ferðafélags Íslands. Austfirðir frá Reyðarfirði til Seyðisfjarðar. Reykjavík 2005.
• Íslenzkt fornbréfasafn. I-XVI. Kaupmannahöfn – Reykjavík. 1857-1972.
• Norsk stadnamnleksikon. Jørn Sandnes og Ola Stemshaug (útg.). Oslo 1976.
• Sigurður Ægisson. Ísfygla. Grenjaðarstaður 1996.
• Sigurður Ægisson. Íslensku fuglarnir og þjóðtrúin. Reykjavík 2020.
• Þorvaldur Thoroddsen. Ferðabók. Skýrslur um rannsóknir á Íslandi 1882-1898. I. Kaupmannahöfn 1913.

Myndir:

• Mynd: Mats: Íslandsmyndasafn © Mats Wibe Lund. (Sótt 12. 5. 2016).
• black guillemot or tystie (Cepphus grylle), Vigur | Flickr - Photo Sharing!. (Sótt 17.05.2016).

Svarið var uppfært 16.10.2023 eftir ábendingu frá Sigurði Ægissyni.

...