Hvað getið þið sagt mér um útrýmingarbúðirnar í Auschwitz?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað getið þið sagt mér um útrýmingarbúðirnar í Auschwitz?
Saga Auschwitz (Oświęcim á pólsku) er viðamikil en hér eru rakin helstu atriðin sem skýra jafnframt þróun búðanna.

Útrýmingarbúðirnar í Auschwitz voru stofnaðar vorið 1940 og komu fyrstu fangarnir þangað í júní það ár. Búðirnar voru byggðar í gömlum pólskum herbúðum í bænum sem tilheyrði þá þýska ríkinu.

Í upphafi voru Auschwitz-búðirnar einungis hugsaðar sem þrælkunarbúðir (þ. Arbeitslager); þeir sem þangað komu áttu möguleika á að komast þaðan lifandi. Seinna urðu þær útrýmingarbúðir (þ. Vernichtungslager) sem miðuðu beinlínis að útrýmingu þeirra sem þar voru, þó svo að einstaklingar væru líka nýttir sem vinnuafl. Annað hugtak er svo dauðabúðir (þ. Todeslager) en það voru eins konar verksmiðjur sem höfðu þann eina tilgang að drepa alla þá sem þangað komu.

Árið 1941 hófst nýr kafli í sögu Auschwitz. Þá ákvað fyrirtækið IG Farben að reisa verksmiðju nærri Auschwitz og áttu yfirmenn búðanna og SS að aðstoða við það. Í upphafi var hugmyndin sú að Þjóðverjar fengju vinnu við verksmiðjuna, sem þýddi að flytja varð Pólverja frá svæðinu til að rýma til fyrir Þjóðverjunum. Í framhaldinu var ákveðið að stækka búðirnar. Í stað 10.000 fanga áttu að vera 30.000 fangar í búðunum. Jafnframt áformuðu menn að stækka bæinn Oświęcim og byggja hann alfarið Þjóðverjum. Þetta gekk þó ekki eftir því samningar náðust um að SS leigði fanga til verksmiðjunnar í eins konar undirbúðir og greiddi IG Farben ákveðna upphæð fyrir hvern fanga, eftir því hvort menn voru iðnlærðir eða verkamenn. Slíkar undirbúðir Auschwitz urðu alls 28 talsins.

Yfir aðalhliði Auschwitz-búðanna er hin fræga setning „Arbeit Macht Frei“ (vinnan gerir menn frjálsa). Þetta voru einkunnarorð allra útrýmingarbúðanna en ekki bara Auschwitz eins og margir halda.

Næsti mikilvægi áfangi í sögu búðanna kom í kjölfar innrásarinnar í Sovétríkin. Í hugum nasista voru íbúarnir þar einskis virði, töldust ekki manneskjur og nasistar leituðu leiða til að rýma til fyrir Þjóðverjum. Í kjölfar innrásarhersins komu hópar SS-sveita, sem höfðu það eina markmið að drepa íbúana og þá fyrst og fremst gyðinga. Þetta var gert með því að skjóta fólk og koma líkunum fyrir í fjöldagröfum. Þetta átti fyrst í stað einkum við um karla en síðar líka konur og börn. Þessar aftökur öllu miklu álagi á gerendurna. Annað vandamál fylgdi líka framsókn Þjóðverja: fjöldi stríðsfanga. Fyrstu sovésku stríðsfangarnir voru sendir til Auschwitz þegar árið 1941 og sættu þeir enn verra harðræði en nokkur annar hópur innan búðanna.

Þriðja atriðið sem hafði áhrif á þróun búðanna er útrýming fatlaðra í Þýskalandi en þúsundir fatlaðra einstaklinga voru myrtar í gasklefum (eða með sprautum og lyfjagjöf), sem komið var upp í ýmsum stofnunum. Og þar sem þessi aðferð gafst vel var farið að drepa fanga, sem ekki gátu lengur unnið, með þessari sömu aðferð en hún fólst í því að leiða útblástur úr bifreið inn í lokað hólf eða gasvagna.

Það var í Auschwitz sem mönnum datt í hug að nota blásýrugas sem kallast zyklon B á menn. Úr því það dugði til að drepa lýs, því skyldi það þá ekki duga til að drepa menn? Tilraunir með efnið voru gerðar í kjallara blokkar 11 með góðum árangri, en blokk 11 var eins konar fangelsi innan búðanna, þar sem föngum var refsað meðal annars með því að svelta þá til bana. Með þessari gasaðferð fundu menn líka lausn á „gyðingavandanum“. Með henni var hægt að drepa fjölda manns í einu án þess að í því fælist of mikið álag á þá menn sem unnu verkið. Í framhaldinu var komið upp gasklefa og líkbrennslu í búðunum sem enn má sjá.

Fyrstu fórnarlömbin sem deydd voru með zyklon B í Auschwitz voru rússneskir stríðsfangar en síðar var farið að koma með litla hópa gyðinga þangað. Fórnarlömbunum fór svo fjölgandi. Fyrstu gyðingarnir utan Þýskalands komu til búðanna árið 1942 og fóru þeir beint í gasklefann. Sama ár tóku Þjóðverjar í notkun nokkrar aðrar dauðabúðir í Póllandi þar sem hægt var að myrða þúsundir manna á hverjum degi.

Haustið 1941 var tekin ákvörðun um að stækka Auschwitz, byggður skyldi annar hluti á stað sem Þjóðverjar kölluðu Birkenau og átti hann að geta tekið allt að 100.000 stríðsfanga. Rússneskir stríðsfangar voru notaðir til að byggja búðirnar. En fljótlega varð ljóst að búðirnar myndu þjóna nokkuð öðru hlutverki en því að vera stríðsfangabúðir. Árið 1942 var tekin í notkun ný líkbrennsla í Birkenau sem einnig var búningsherbergi og gasklefi, og menn höfðu þar með hannað fullkomna drápsverksmiðju innan Auschwitz. Ári síðar voru þær orðnar fjórar og samtals önnuðu þær því að drepa og brenna tæplega 5000 manns á dag. Það var þó ekki fyrr en árið 1944 sem Auschwitz-Birkenau náði því að verða stærst allra dauðabúða þegar þangað voru fluttir ungverskir gyðingar í þúsundatali.

Flokkun ungverskra gyðinga við komuna til Birkenau vorið 1944. Vinnufærir voru sendir til hægri, þeir sem sendir voru til vinstri fóru beint í gasklefana.

Í fyrstu voru gyðingar drepnir hvort sem þeir voru vinnufærir eður ei en þegar mönnum varð ljóst mikilvægi vinnuaflsins var farið að velja úr sendingunum. Lestirnar komu á pallinn í Birkenau og þegar búið var að tæma þær var fólkið valið, ýmist sent til vinstri eða hægri, eftir því hvort það taldist vinnufært eða ekki. Lítil börn og gamalt fólk var umsvifalaust sent í gasklefana.

Þann 7. október 1944 gerðu starfsmenn í gasklefunum (Sonderkommando) í Birkenau uppreisn sem barin var niður. Um svipað leyti varð breyting á afstöðu manna í Austur-Evrópu og hollusta við Þjóðverja fór minnkandi enda ljóst að þeir voru að tapa stríðinu. Þetta kom meðal annars fram í því að þjóðir eins og Ungverjar, hættu að senda gyðinga til Auschwitz því þeir vissu sem var að slíkt yrði ekki litið mildum augum að stríði loknu.

Sovétmenn frelsuðu fangana í Auschwitz 27. janúar 1945. Talið er að af þeirri 1,3 milljónum manna sem sendar voru til Auschwitz hafi 1,1 milljón dáið þar. Í Auschwitz er nú safn.

Frekari fróðleikur á Vísindavefnum:

• Voru útrýmingarbúðir nasista í seinni heimsstyrjöldinni allar utan Þýskalands? eftir Pál Björnsson
• Hvernig völdu nasistar fólk til „starfa"“ í útrýmingarbúðunum? eftir Gísla Gunnarsson
• Eru til nákvæmar tölur yfir hvað Hitler drap marga til samans? eftir Gísla Gunnarsson
• Getur verið að færri gyðingar hafi dáið í helförinni en talið hefur verið? eftir Gísla Gunnarsson
• Komu „læknisrannsóknir“ dr. Mengeles heiminum að einhverju gagni? eftir Ulriku Andersson

Heimildir og myndir:

• The Auschwitz album. The Story of a Transport. Israel Gutman og Bella Gutterman (ritstj.) Yad Vashem, Auschwitz-Birkenau State Museum 2002.
• Rees, Laurence: Auschwitz, the Naziz and the Final Solution. BBC Books 2005.
• Auschwitz-Birkenau State Museum
• Wikipedia: Extermination camp
• Kort af Póllandi: The World Factbook - þýtt og einfaldað af ritstjórn Vísindavefsins
• Mynd af dósum: Zyklon B á Wikipedia
• Mynd af hliðinu og Birkenau brautarpallinum: Auschwitz concentration camp á Wikipedia

...