Hvað er sinfónía?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað er sinfónía?
Upprunalega spurningin hljóðaði svona:

Hvað er sinfónía og er til eitthvað íslenskt orð yfir sinfóníur?

Orðið sinfónía getur haft ýmsar merkingar. Það er dregið af gríska orðinu σύμφωνος (symphōnos) sem merkir samhljómur, það sem hljómar vel saman. Orðið symphonia var stundum notað í tónlist á 16. og 17. öld, til dæmis eru útgáfur með heitinu Symphoniae sacrae eftir ítalska tónskáldið Giovanni Gabrieli og þýska barokkmeistarann Heinrich Schütz. Í verkum þeirra beggja er einmitt mikilfenglegur „samhljómur“ þar sem bæði er notast við söngraddir og hljóðfæri.

Algengast er þó að orðið sinfónía sé notað yfir einhvers konar hljómsveitartónlist. Til dæmis kemur orðið fyrir í nokkrum verkum J.S. Bachs, en þá er það haft um stakan hljómsveitarþátt í stærra verki.

Það var svo á fyrri hluta 18. aldar sem tekið var að nota orðið sinfónía yfir sjálfstætt margþátta hljómsveitarverk – og þannig hefur orðið meira og minna verið notað síðan. Sinfónían átti uppruna sinn á Ítalíu en á síðari hluta 18. aldar var eitt helsta heimili hennar í Vínarborg og leiðandi tónskáld borgarinnar létu öll að sér kveða sem sinfóníutónskáld: Joseph Haydn (sem samdi 104 slíkar), Wolfgang Amadeus Mozart (41) og Ludwig van Beethoven (9).

Flestar sinfóníur 18. og 19. aldar eiga það sameiginlegt að vera í fjórum þáttum og er röð þeirra og formskipan í fremur föstum skorðum:

I. Hraður þáttur í sónötuformi
II. Hægur þáttur
III. Menúett og tríó
IV. Hraður lokakafli

Langflestar sinfóníur Haydns, Mozarts og Beethovens hafa þetta ytra form og það sama á við um sinfóníurnar eftir Schubert (8), Schumann (4) og Brahms (4), svo aðeins séu nefnd nokkur helstu sinfóníuskáld á 18. og 19. öld.

Á 19. öld færðist í vöxt að tónskáld tækju sér aukið frelsi hvað formið snerti, og samhliða því urðu sinfóníur sífellt lengri. Meðalsinfónía eftir Haydn tekur innan við hálftíma í flutningi, en sinfóníur eftir Anton Bruckner (9) og Gustav Mahler (9), sem sömdu verk sín skömmu fyrir og um aldamótin 1900, eru stundum 80–90 mínútur að lengd. Enn eitt nýmæli á 19. öld var að tónskáld sömdu stundum sinfóníur fyrir hljómsveit að viðbættum einsöngvurum og/eða kór. Helsta fyrirmyndin hvað þetta varðar var Níunda sinfónía Beethovens, þar sem hann tónsetti Óðinn til gleðinnar eftir þýska skáldið Friedrich Schiller í lokaþættinum. Mahler var meðal þeirra sinfóníuskálda sem notuðu einsöngvara og kór í sinfóníum sínum (nr. 2, 3, 4 og 8).

Fyrstu sinfóníurnar á 18. öld voru oftar en ekki samdar fyrir hirðhljómsveitir. Prinsar, furstar og annað aðalsfólk hafði heila hljómsveit á sínum snærum, og auk þess hirðtónskáld sem hafði það hlutverk að semja sinfóníur fyrir sveitina. Þannig samdi til dæmis Haydn flestar sinfóníur sínar fyrir hirð Esterházy prins sem var vellauðugur listunnandi. Þegar leið á 18. öld færðist opinbert tónleikahald í vöxt og það varð ómissandi hluti af borgaralegu lífi millistéttarinnar að sækja tónleika. Í hverri stórborg var starfrækt að minnsta kosti ein sinfóníuhljómsveit sem hélt reglulega áskriftartónleika í stóru og veglegu tónlistarhúsi – og flutningur á sinfóníum var að sjálfsögðu lykilþáttur í starfseminni.

Eftir heimsstyrjöldina fyrri dró mjög úr vægi sinfóníunnar í nýsköpun. Eldri sinfóníur voru fluttar aftur og aftur, en samtímatónskáld leituðu á önnur mið. Hin útblásna, tilfinningaþrungna sinfónía í anda Mahlers átti lítið erindi í kjölfar stríðsins, enda sóttust tónskáld fremur eftir hlutlægari tjáningu í smærri formum. Því eru sinfóníur 20. aldar ekki sérlega margar samanborið við öldina á undan.

Þó hafa ótal merkar sinfóníur verið samdar síðustu 100 árin eða svo. Þar má nefna sinfóníur eftir rússnesku meistaranna Dmitríj Shostakovitsj (15) og Sergei Prokofíev (7), en einnig eftir danska tónskáldið Carl Nielsen (6) og hinn finnska Jean Sibelius (7). Sumar sinfóníur 20. aldar notast við söng eða hafa óvenjulegt innihald: Sálmasinfónía eftir Ígor Stravinskíj er fyrir kór og hljómsveit; Turangalila-sinfónían eftir Olivier Messiaen sækir innblástur til Austurlanda og í henni leika píanó og rafhljóðfærið ondes martenot lykilhlutverk.

Sinfónía er gott og gilt orð á íslensku en einnig er orðið hljómkviða haft um fyrirbærið.

Myndir:

• Mynd af hljómsveit: Vancouver Symphony Orchestra with Bramwell Tovey.jpg - Wikimedia Commons. (Sótt 31. 3. 2016).
• Mynd frá Musikverein: Musikverein Wien 2009 04 30.JPG - Wikimedia Commons. (Sótt 31. 3. 2016).

...