Af hverju er hitastig og vatnsmagn lindáa nærri því jafnt yfir allt árið?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Af hverju er hitastig og vatnsmagn lindáa nærri því jafnt yfir allt árið?
Frá fornu fari hafa straumvötn hér á landi verið greind í tvennt, bergvatnsár og jökulár. Skiptingunni ræður litur ánna, bergvatnið er blávatn en jökulvötnin eru lituð af aurnum, jökulsvarfi, sem þau bera með sér. Í Náttúrufræðingnum 1945¹ greindi Guðmundur Kjartansson bergvatnsár í lindár og dragár. Mest af því sem hér fer eftir er úr þeirri grein. Eins og nöfnin bera með sér spretta lindár upp í lindum, uppsprettum, en dragárnar verða til smám saman úr litlum lækjum á svæði sem kallast drög árinnar. Allur þorri íslenskra áa eru dragár.

Lindár eiga uppruna sinn í jarðvatninu en yfirborð þess, jarðvatnsflöturinn, fylgir nokkuð yfirborði jarðar (sjá mynd hér fyrir neðan). Þetta vissu þeir gömlu, eins og segir í Prologus Snorra-Eddu, og meðal annars af þeim sökum þótti mönnum jörðin með nokkrum hætti vera lifandi eins og dýr og fuglar: „Það var eitt eðli [af fleirum], að jörðin var grafin í háum fjallstindum, og spratt þar vatn upp, og þurfti þar eigi lengra að grafa til vatns en í djúpum dölum; svo er og dýr og fuglar, að jafnlangt er til blóðs í höfði og fótum.“ Það er að vísu ofsagt að jafndjúpt sé á jarðvatnsflötinn á fjallstindum og í dölum; hann fylgir landslaginu en sléttir það út að nokkru (samanber mynd hér fyrir neðan).

Regnvatn sígur að hluta niður í jörðina (sums staðar allt vatnið, annars staðar mjög lítill hluti) og sameinast jarðvatninu, miklum „geymi“ sem nær marga kílómetra niður í jörðina. Þar sem ekki gætir jarðhita er hitastig þess stöðugt og nærri meðal-lofthita upptakasvæðisins.

Jarðvatnið streymir jafnt og þétt undan halla, frá hærri stöðum til lægri í átt til sjávar. Þar sem jarðvatnsflöturinn sker yfirborð jarðar, streymir jarðvatnið fram í uppsprettum, lindum. Stærstu og eindregnustu lindár hér á landi eru Brúará í Árnessýslu og Ytri-Rangá í Rangárvallasýslu. Lítil en fullkomin lindá nálægt Reykjavík er Kaldá fyrir sunnan Hafnarfjörð. Allar eiga þær upptök í lindum og ná fullri stærð við efstu upptök eða skammt fyrir neðan þau. Vatnsmagn þeirra er mjög jafnt og stöðugt allt árið og hvernig sem viðrar, því að jafnvel í úrhelli og leysingum hafa þær einungis aðrennsli neðanjarðar og á þeirri seinfæru leið dreifist vatnið og jafnast.

Lindavatnið er kaldavermsl, hefur sama hitastig vetur og sumar. Hitasveiflur ársins ná ekki til jarðvatnsins vegna þess hve djúpt er á því. Í uppsprettum margra lindáa er hitinn 3-4°C; stundum eru þó uppsprettur sem liggja hátt yfir sjó ívið kaldari, og uppsprettur sem liggja lágt hlýrri – til dæmis aðeins 2°C undan Hekluhraunum en 5-6°C undan Landbrotshrauni. Þótt hitastig lindáa aðlagist lofthita á leið sinni frá upptökunum gerist það furðu hægt; ofannefndar þrjár lindár leggur ýmist aldrei (Kaldá) eða einungis í aftaka frostum.

Tilvísun:

¹ Guðmundur Kjartansson 1945. Íslenzkar vatnsfallategundir. Náttúrufræðingurinn 15: 113-128. Endurprentað í bók Guðmundar Kjartanssonar: Fold og vötn. Greinar um jarðfræðileg efni. Bls 43-55. Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Rvk. 1980.

Myndir:

Þorleifur Einarsson. Myndun og mótun lands — Jarðfræði. Mál og menning, Reykjavík 1991.

Mats: Íslandsmyndasafn © Mats Wibe Lund. (Sótt 7. 2. 2014).

...