Hvað eru melatíglar og hvernig myndast þeir?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað eru melatíglar og hvernig myndast þeir?
Melatíglar eru net fjölhyrninga sem myndast þannig að smásteinar raðast upp í reglulegt mynstur á gróðurvana melum, í loftslagi þar sem tíðum skiptist á frost og þíða. Á grónu landi myndast þúfur, sem ásamt melatíglum eru algengustu íslensk dæmi um frostmyndanir af þessu tagi. Á hallandi landi myndast melarendur í stað melatígla og paldrar (þúfnastallar eða -garðar) í stað þúfna.

Snemma vetrar, þegar jörð er orðin frosin niður á nokkurt dýpi, getur skipst á frost og þíða í efstu 10-15 sentimetrunum eða svo. Ís er um 10% rúmmálsmeiri en vatn, þannig að í hverri sveiflu frosts og þíðu belgist efsta lagið ýmist út eða skreppur saman. Þensla í lárétta fletinum leiðir til þess að á yfirborðinu skiptast á hringlaga hæðir með lægðum á milli, og við þensluna mjakast stærri steinvölurnar hægt og hægt niður í lægðirnar, knúðar af þyngdarkraftinum.

Ýmis jarðfræðileg fyrirbæri sem stafa af rúmmálsbreytingum, svo sem stuðlasprungur í kólnandi storkubergi, þurrksprungur í leirflögum, eða melatíglar af völdum frostþenslu, mynda gjarnan sexhyrnt sprungunet vegna þess að sexhyrningur er sá fjölhyrningur sem er næstur því að vera hringur en getur samt fyllt flötinn – aðrir reglulegir hyrningar sem það geta gert eru þríhyrningur og ferhyrningur.

Frostmynstur af þessu tagi geta verið mjög mis-stórgerð, skiptast eftir stærð í „macro-scale“ og „micro-scale“ fjölhyrninga, þar sem þeir stóru eru 15–30 m í þvermál en þeir litlu oftast minni en 2 m.^[1] Stærð og gerð mynstursins fer eftir kuldastigi, rakastigi og gerð jarðvegarins. Þorleifur Einarsson fjallar um frostmynstur í jarðfræðibók sinni og segir þar meðal annars:

Í langvarandi miklum frostum tekur jarðklakinn að dragast saman, enda fer ísinn þá að hegða sér eins og önnur föst efni [dragast saman við kólnun]. Við þetta rifnar jarðvegur oft með háum hvelli (frostbrestir), og nefnast þetta frostsprungur. Hér á landi verða þeir einungis til á láglendi á frostavetrum eins og t.d. 1918. Á hálendinu er hins vegar allmikið um frostsprungur, og raða þær sér tíðum í stóra tígla sem svipar til melatígla, en þvermál þeirra er miklu stærra eða 10–30 m. Frostsprungurnar víkka síðan smám saman við endurtekin frost, er ís myndast í þeim (ísfleygar), og nefnast þá fleygsprungur. Eru víða heil kerfi af þeim á hálendinu, eins og t.d. við Hvítárvatn, í Sóleyjarhöfða, á Sprengisandi og á Mývatnsöræfum.^[2]

Í Alaska hefur verið lýst stórgerðu frostmynstri frá ísöld, 25–46 m í þvermál og með 1–2 m bili á milli.^[3] Og á reikistjörnunni Mars finnast melatíglar á vissum svæðum, 10–15 m í þvermál; þeir eru taldir hafa myndast við þurrgufun (uppgufun íss) og benda til þess að ís sé að finna undir yfirborðinu—þar kunni að vera vatns von fyrir framtíðar landnema.

Tilvísanir:

1. ^ RO van Erdingen 2005. Multi-language glossary of permafrost and related ground-ice terms. International Permafrost Association. The University of Calgary.
2. ^ Þorleifur Einarsson 1968. Jarðfræði. Saga bergs og lands. Mál og menning. bls. 134.
3. ^ TL Péwé, RE Church, MJ Andresen 1969. Origin and paleoclimatic significance of large-scale patterned ground in the Donnelly Dome area, Alaska. Special Paper 103. The Geological Society of America, Boulder, Colorado.

Myndir:

• Mynd af melatíglum: Guðbjartur Kristófersson. Jarðfræðiglósur. (Sótt 4.3.2021).
• Mynd af melahringjum: Permafrost stone-rings hg.jpg - Wikimedia Commons. Höfundur myndar: Hannes Grobe. Birt undir Creative Commons Attribution-Share Alike 2.5 Generic leyfi. (Sótt 3.3.2021).

...