Hvað er „vortices“ í heimspeki, eða heimsmynd, Descartes? Og hvaða íslenska orð hefur verið notað um þetta hugtak?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað er „vortices“ í heimspeki, eða heimsmynd, Descartes? Og hvaða íslenska orð hefur verið notað um þetta hugtak?
Því miður hefur lítið verið skrifað um náttúruspeki franska heimspekingsins René Descartes (1596–1650) á íslensku. Í inngangi sínum að Orðræðu um aðferð eftir Descartes skrifar Þorsteinn Gylfason:

[Descartes] hafði þar með sýnt fram á það að um himneska hluti giltu sömu lögmál og gilda um jarðneska hluti. Í öllu efni væru hringiður eða hvirflar, og heimurinn samanstæði ekki af öðru en slíkum hvirflum. Í hvirflunum væri þyngdarlögmál að verki sem ylli því að reikistjörnurnar þeystu ekki í beina línu burt frá sólinni eins og þær ættu að gera samkvæmt tregðulögmálinu. Þær dragast að sólinni eins og pappírsbleðill dregst að miðju hringiðu í vatni.¹

Þessi tilvitnun svarar líklega ekki spurningunni á fullnægjandi hátt og því er ekki úr vegi að skoða aðeins nánar eðlisfræði Descartes. Þar verður svokallað tregðulögmál fyrst fyrir okkur. Það er líklega þekktara sem fyrsta lögmál Newtons en það segir að hlutir á ferð haldi jafnri hreyfingu sinni nema á þá verki kraftar eða loftmótstaða. Kyrrir hlutir halda kyrru fyrir. Galileo Galilei (1564–1642) hafði fyrstur reynt að koma orðum að þessu lögmáli og tókst Descartes að betrumbæta skýringuna á því þannig að stundum er talað eins og hann hafi uppgötvað það.

Tregðulögmálið er fremur hreinræktað eðlisfræðilögmál. Hitt grunnatriðið í heimsmynd Descartes er með öllu frumspekilegri undirtón. Eins mikla áherslu og Descartes lagði á stærðfræði og að koma öllum náttúruvísindalegum vangaveltum yfir á tungumál stærðfræðinnar þá er eftirtektarvert að þessir hvirflar sem hann talar um falla ekki undir þá hugmynd. Hið gagnstæða á raunar fremur við. Descartes er að notast við fjarska hversdagslegt líkingarmál. Líkingarmál sem við sem notum vatnssalerni í dag skiljum vel. En í raun er þetta meira heldur en líkingarmál. Hann er að segja að svona virki himnarnir bókstaflega. Og raunar allt efni og öll hreyfing í heiminum.

Í dag kann þetta að hljóma einkennilega en samkvæmt frumspekilegri heimsmynd Descartes, heimsmynd þar sem stærðfræði og reynsla koma ekki mikið við sögu, er nokkurs konar samasemmerki milli efnis og rúms. Þetta kemur okkur spánskt fyrir sjónir þar sem við erum vön hugmyndinni um að efni eins og gas geti þanist út og dregist saman í rúminu. Vatn sem frýs þenst vanalega út. En Descartes sagði að hið tóma rúm væri ekki til því það krafðist þess að hlutir gætu virkað hver á annan án þess að snertast. Og þar sem rúmið var fullt þá er hver hreyfing hluti af nokkurs konar hringrás. Þegar einn hlutur færist úr stað verður annar hlutur að færast sem því nemur. Og svo koll af kolli þangað til „gatið“ sem fyrsti hluturinn skildi eftir sig fyllist. Þess vegna má segja að rúmið – og þar af leiðandi allt efni – virki eins og vatnselgur sem er á stöðugri hringhreyfingu.

Efnið og rúmið er samkvæmt þessari heimsmynd aðeins einn og sami hluturinn („verund“ er hugtakið sem Descartes notar). Sú spurning vaknar óneitanlega hvernig hann útskýrir þá einstök fyrirbæri fyrst það er ekki tómarúm sem aðskilur þau. Það getur verið býsna erfitt að gera grein fyrir þeim hluta kenningar hans og glímdu margir hugsuðir á sautjándu öld við að leysa þá gátu. Það var þó ekki ætlun hans að draga tilvist einstakra fyrirbæra í efa heldur miklu fremur að benda á hversu ónauðsynleg og forgengileg þau séu. Eitt kemur í annars stað og er sérhver efnislegur hlutur einfaldlega tilfallandi samsetning í eilífri hringrás.

Tilvísun:

• ¹ René Descartes, Hugleiðingar um frumspeki, íslensk þýðing eftir Þorstein Gylfason (Reykjavík: Hið íslenska bókmenntafélag, 2001), bls. 43.

Mynd:

• Listamaður ímyndar sér upphaf sólkerfisins - Wikipedia, the free encyclopedia (Sótt 17.10.2012).

...