Hver er saga krukkunnar og hver fann eiginlega upp krukkur?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hver er saga krukkunnar og hver fann eiginlega upp krukkur?
Í tímans rás hafa matvæli og vökvar af ýmsu tagi verið geymd og varðveitt í alls kyns ílátum, oftast búnum til úr leir. Krukkurnar sem við þekkjum í dag, sem yfirleitt eru úr gleri með áskrúfuðu málmloki, hafa líkast til þróast frá ákveðinni tegund krukkna, svonefndum albarello-krukkum, sem fyrst voru búnar til í Mið-Austurlöndum á 9. öld. Í slíkum krukkum, sem voru teknar í notkun í Evrópu á 13. öld, var geymdur áburður og lyf. Þessar tilteknu krúsir voru búnar til úr leir og húðaðar með hvítum tin-gljáa, oft mikið skreyttar með málningu.

Mikilvægar breytingar áttu sér stað á 16. öld og þá kom eiginlegur forfaðir nútímaglerkrukkunnar fram á sjónarsviðið. Á þessum tíma er tekið að nota krukkurnar undir fleira en áður, til dæmis voru geymdir í þeim ávextir í sýrópi eða hunangi ásamt öðrum matvælum. Þessi vitneskja er byggð á upplýsingum úr uppskriftabókum þar sem er vísað til þeirra undir heitinu galleypots. Um svipað leyti er tekið að framleiða ílát í Evrópu sem eru svipuð í laginu en úr íburðarminni jarðleir og enn oftar úr steinleir. Smám saman tóku þau við hlutverki hins litríka albarello.

Á 16. öld líta fyrstu glerkrukkurnar dagsins ljós, þótt þær hafi enn verið sjaldgæfar. Það er raunar ekki fyrr en á 20. öld sem glerkrukkur verða algengari en leirkrukkur. Jafnvel síðla á 19. öld og í upphafi þeirrar 20. voru leirkrukkur úr steinleir, gjarnan með lóðéttum rákum í hliðunum, mikið notaðar fyrir sultur og súrsað grænmeti.

En hvers vegna skyldi gler hafa tekið við leirnum? Breytingin tengist þróun í glergerð sem varð á 19. öld, en þá hófu menn að framleiða glerílát með því að þrýsta bráðnu gleri í mót. Glerílát eru venjulega búin til með því að blása úr pípu í bráðið gler, gjarnan í mót. Önnur aðferð er að þrýsta bráðnu gleri í mót með eins konar pressu eða stimpli.

Til að byrja með var aðferðin fyrst og fremst notuð til að búa til skreyttan borðbúnað úr gleri en eftir 1850 var hún höfð í auknum mæli til að búa til hversdagslega nytjahluti eins og krukkur, sérstaklega þær sem voru með skrúfgangi fyrir málmlok. Áður höfðu krukkur verið innsiglaðar með loki sem var gert úr blöðru úr skepnu (innyfli), pergamenti eða öðru efni sem reyrt var með snúru neðan við krukkubarminn. Gróf neðan við barm á leirkrukkum gefur til kynna að þeim hafi verið lokað þannig.

Bandaríkjamaðurinn John Landis Mason er oft talinn hafa framleitt fyrstu krukkuna sem hafði skrúfgang, það var árið 1858 og var hún kölluð Mason-krukkan. Um þær mundir voru þó aðrir farnir að framleiða svipaðar krukkur og má þar til dæmis nefna Kilner-krukkurnar bresku. Þær eru náskyldar krukkunum sem við kaupum í verslunum í dag en á 19. öld voru þær einkum seldar tómar til að geyma og súrsa matvæli á heimilum – á svipaðan hátt og leirkrukkurnar.

Þrátt fyrir innreið glerkrukkunnar voru leirkrukkur algengari þar til snemma á 20. öld en í auknum mæli voru þær seldar með tilbúnu innihaldi, til dæmis sultu eða marmelaði. Í lok 19. aldar og upphafi þeirrar 20. tóku glerkrukkur forystuna vegna þróunar í glerframleiðslu. Hálfsjálfvirk og síðar alsjálfvirk glerframleiðsluaðferð var þróuð og kom nú í stað aldagamallar blásturshefðar. Í nýju vélunum var gleri vélblásið í mót og þessi aðferð kom líka í staðinn fyrir að þrýsta bráðnu gleri í mót við framleiðslu á krukkum. Krukkur nútímans eru búnar til í vélum, lofttæmdar með innihaldinu og innsiglaðar með málmloki.

Krukkur sem við kaupum í dag – í ýmsum stærðum og gerðum, þar á meðal í hinu dæmigerða sívala formi – eru því ekki mikið meira en 100 ára gömul uppfinning en forverar hennar, sem einkum voru úr leir, eiga rætur að rekja til 16. aldar. Saga krukkunnar er ekki einungis einföld saga af hönnun og tækni, hún endurspeglar skýrt hvernig við treystum sífellt meira á aðkeypt matvæli. Krukkan endurspeglar ekki bara geymslu matvæla til langs tíma, heldur einnig flutning þeirra um langan veg. Hún er fullkomið tákn um framleiðslu nútímans, neyslu og flókin kerfi sem liggja að baki hversdagslegum hlutum sem við leiðum hugann sjaldan að.

Heimildir:

• P. Brears 1991. Pots for Potting: English Pottery and its Role in Food Preservation in the Post-Medieval Period. In: C. Wilson (ed.) ´Waste not, Want Not´. Food preservation from early times to the present day. Edinburgh: Edinburgh University Press, pp.32-65.
• O. Jones & C. Sullivan 1989. The Parks Canada Glass Glossary. Ottawa: Parks Canada.

Myndir:

• Museum Rotterdam, sótt 03.05.2012.
• Laing Art Gallery, sótt 03.05.2012.
• Society for Historical Archaeology, sótt 03.05.2012.

Upphaflega hljómaði spurningin svo:

Hver fann upp krukkuna?

...