Sólin Sólin Rís 10:17 • sest 16:10 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 21:40 • Sest 15:54 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 10:12 • Síðdegis: 22:46 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 03:46 • Síðdegis: 16:36 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 10:17 • sest 16:10 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 21:40 • Sest 15:54 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 10:12 • Síðdegis: 22:46 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 03:46 • Síðdegis: 16:36 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=
Forsíða Vísindavefur Föstudagssvar Hvað er að vera alveg kexruglaður?

Flokkun:

10.12.2004
Vísindavefur Föstudagssvar

Hvað er að vera alveg kexruglaður?

Ritstjórn Vísindavefsins

Samkvæmt orðabókinni okkar er slanguryrðið kexruglaður notað um þá sem eru 'alveg ruglaðir', 'geðveikir' eða 'í vímu'.

Ekki er víst að allir sjái í hendi sér hvernig orðið kex gerir ruglað fólk alveg snarruglað og geðveikt; örugglega finnst sumum að slík orðanotkun sé út í hött og baki eintóm vandræði.

En þar sem þetta er Vísindavefur finnst okkur rétt að útskýra af hverju orðið kexruglaður svínvirkar í tungumálinu.

Fyrir því eru meðal annars sögulegar ástæður að kex er tengt rugli og vitleysu. Eins og allir vita orsakaðist franska byltingin af því að æstur og ruglaður múgurinn fékk ekki brauð. Franska yfirstéttin hafði stundum á orði á þessum tíma að lýðurinn skyldi þá bara fá sér kex. Um þetta geta menn lesið til dæmis í Játningum Rousseaus.

Þessi hótfyndi yfirstéttarinnar, að benda almúganum á að fá sér kex sem var munaðarvara, var eins og olía á eldinn og hrærði upp í lýðnum sem varð að lokum alveg stjörnuvitlaus og kexruglaður og tók til við að hálshöggva yfirstéttina með fallöxi, sem eins og flestir vita er stækkuð útgáfa af frönskum kexskurðarvélum en þær voru notaðar til að skera biskvíkökurnar sem eru stórar og ferhyrndar.

Til skýringar er rétt að setja þetta upp svona, þá sjá menn í hendi sér af hverju franska byltingin fór af stað og hvernig orðið kexruglaður er hugsað:

Brauð --> kex ---> kolvitlaus lýður

kex --> rugl --> ennþá meira rugl

Englendingar höfðu betri tök á alþýðunni á þessum tíma. Stjórnmálamenn þar í landi beittu orðatiltækinu ‘you can’t have your cake and eat it too’ og sáu í hendi sér að ekkert þýddi að bjóða upp á kex. Enda hefur sú hefð aldrei komist á í enskri tungu að tala um kexruglaða menn, þar dregur sambærilegt orð merkingu sína af ensku jólakökunni, þeir sem eru eitthvað skrítnir eru einfaldlega ‘fruitcake’ eða bara ‘nutcase’.



Þegar Englendingar fengu franska LU-kexið fyrst í hendur mynduðu þeir orðið 'lunatic' sem þýðir snarruglaðir.

Svo eru það málvísindalegu rökin fyrir því að orðið kexruglaður merki mikið rugl. Til þess að menn átti sig á röksemdafærslunni er rétt að muna að orð hljóta merkingu sína fyrst og fremst af líkum orðum. Við rannsökuðum hvaða orð líkjast kexi mest og fundum þessi:
  • rex
  • pex
  • ex
  • sex

Um fyrsta orðið þarf ekki að fjölyrða. Rex er konungur á latínu og greinileg tilvísun til frönsku byltingarinnar: Það var rex þeirra Frakka sem gerði alla kex.

Rex í íslensku getur raunar haft svipaða merkingu og pex og um pexið er það að segja að þeir sem pexa mikið, nöldra og jagast í fólki, gera menn alveg kex.

Ex-ið er af sama toga. Hér er ekki átt við óþekktu stærðina x í jöfnum, heldur x og z sem einu sinni voru hjón. Á ensku kallast þau bara ex-wife og ex-husband, en þess háttar ex rexa oft og pexa og gera þá flesta alveg kexruglaða í kringum sig og gott ef þau eru það ekki líka sjálf.

Einhvernveginn áttum við okkur ekki á því hvernig síðasta orðið tengist þessu öllu saman en við höldum að það hljóti að snúast um sextugakerfi Babýloníumanna og við bendum fólki einfaldlega á að lesa um það.

Þess má geta að þetta er föstudagssvar og því ber að taka mátulega alvarlega.

Mynd: La collection LU

Höfundur

Ritstjórn Vísindavefsins

Ritstjórn Vísindavefsins

Útgáfudagur

10.12.2004

Spyrjandi

Berglind Ragnarsdóttir, f. 1987

Efnisorð

Tilvísun

Ritstjórn Vísindavefsins. „Hvað er að vera alveg kexruglaður?“ Vísindavefurinn, 10. desember 2004, sótt 21. nóvember 2024, https://visindavefur.is/svar.php?id=4655.

Ritstjórn Vísindavefsins. (2004, 10. desember). Hvað er að vera alveg kexruglaður? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=4655

Ritstjórn Vísindavefsins. „Hvað er að vera alveg kexruglaður?“ Vísindavefurinn. 10. des. 2004. Vefsíða. 21. nóv. 2024. <https://visindavefur.is/svar.php?id=4655>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki

Senda grein til vinar

=

Hvað er að vera alveg kexruglaður?
Samkvæmt orðabókinni okkar er slanguryrðið kexruglaður notað um þá sem eru 'alveg ruglaðir', 'geðveikir' eða 'í vímu'.

Ekki er víst að allir sjái í hendi sér hvernig orðið kex gerir ruglað fólk alveg snarruglað og geðveikt; örugglega finnst sumum að slík orðanotkun sé út í hött og baki eintóm vandræði.

En þar sem þetta er Vísindavefur finnst okkur rétt að útskýra af hverju orðið kexruglaður svínvirkar í tungumálinu.

Fyrir því eru meðal annars sögulegar ástæður að kex er tengt rugli og vitleysu. Eins og allir vita orsakaðist franska byltingin af því að æstur og ruglaður múgurinn fékk ekki brauð. Franska yfirstéttin hafði stundum á orði á þessum tíma að lýðurinn skyldi þá bara fá sér kex. Um þetta geta menn lesið til dæmis í Játningum Rousseaus.

Þessi hótfyndi yfirstéttarinnar, að benda almúganum á að fá sér kex sem var munaðarvara, var eins og olía á eldinn og hrærði upp í lýðnum sem varð að lokum alveg stjörnuvitlaus og kexruglaður og tók til við að hálshöggva yfirstéttina með fallöxi, sem eins og flestir vita er stækkuð útgáfa af frönskum kexskurðarvélum en þær voru notaðar til að skera biskvíkökurnar sem eru stórar og ferhyrndar.

Til skýringar er rétt að setja þetta upp svona, þá sjá menn í hendi sér af hverju franska byltingin fór af stað og hvernig orðið kexruglaður er hugsað:

Brauð --> kex ---> kolvitlaus lýður

kex --> rugl --> ennþá meira rugl

Englendingar höfðu betri tök á alþýðunni á þessum tíma. Stjórnmálamenn þar í landi beittu orðatiltækinu ‘you can’t have your cake and eat it too’ og sáu í hendi sér að ekkert þýddi að bjóða upp á kex. Enda hefur sú hefð aldrei komist á í enskri tungu að tala um kexruglaða menn, þar dregur sambærilegt orð merkingu sína af ensku jólakökunni, þeir sem eru eitthvað skrítnir eru einfaldlega ‘fruitcake’ eða bara ‘nutcase’.



Þegar Englendingar fengu franska LU-kexið fyrst í hendur mynduðu þeir orðið 'lunatic' sem þýðir snarruglaðir.

Svo eru það málvísindalegu rökin fyrir því að orðið kexruglaður merki mikið rugl. Til þess að menn átti sig á röksemdafærslunni er rétt að muna að orð hljóta merkingu sína fyrst og fremst af líkum orðum. Við rannsökuðum hvaða orð líkjast kexi mest og fundum þessi:
  • rex
  • pex
  • ex
  • sex

Um fyrsta orðið þarf ekki að fjölyrða. Rex er konungur á latínu og greinileg tilvísun til frönsku byltingarinnar: Það var rex þeirra Frakka sem gerði alla kex.

Rex í íslensku getur raunar haft svipaða merkingu og pex og um pexið er það að segja að þeir sem pexa mikið, nöldra og jagast í fólki, gera menn alveg kex.

Ex-ið er af sama toga. Hér er ekki átt við óþekktu stærðina x í jöfnum, heldur x og z sem einu sinni voru hjón. Á ensku kallast þau bara ex-wife og ex-husband, en þess háttar ex rexa oft og pexa og gera þá flesta alveg kexruglaða í kringum sig og gott ef þau eru það ekki líka sjálf.

Einhvernveginn áttum við okkur ekki á því hvernig síðasta orðið tengist þessu öllu saman en við höldum að það hljóti að snúast um sextugakerfi Babýloníumanna og við bendum fólki einfaldlega á að lesa um það.

Þess má geta að þetta er föstudagssvar og því ber að taka mátulega alvarlega.

Mynd: La collection LU...