Sólin Sólin Rís 10:26 • sest 16:02 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 01:04 • Sest 15:19 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 01:05 • Síðdegis: 13:31 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 07:12 • Síðdegis: 20:04 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 10:26 • sest 16:02 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 01:04 • Sest 15:19 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 01:05 • Síðdegis: 13:31 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 07:12 • Síðdegis: 20:04 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=
Forsíða Náttúruvísindi og verkfræði Lífvísindi: almennt Af hverju eru menn með jafnheitt blóð?

Flokkun:

9.3.2000
Náttúruvísindi og verkfræði Lífvísindi: almennt

Af hverju eru menn með jafnheitt blóð?

Einar Árnason

Þróunarfræði gerir greinarmun á tvennskonar spurningum: Nálægum (proximate) sem oftast eru „hvernig” spurningar (hvernig flyst blóðið um æðarnar) og fjarlægum eða endanlegum spurningum (ultimate) sem oftast eru spurningar „af hverju” eða „til hvers” eins og hér er spurt.

Almennt svar byggist á tilgangshyggju (teleology). Við getum spurt til hvers er einhver manngerður hlutur, til dæmis borðhnífur. Við notum hnífinn til að skera matinn og þetta notagildi hlutarins er ástæðan fyrir því að hluturinn var búinn til og þess vegna ástæðan fyrir því að hann varð til.

Þegar spurt er í líffræði til hvers einhver eiginleiki er, eins og til dæmis heitt blóð, þá beitum við svipaðri röksemdafærslu. Við köllum það vélræna, eðlilega eða náttúrlega tilgangshyggju ef starf eiginleikans eða framlag hans til lífeðlis lífverunnar er ástæðan fyrir því að eiginleikinn varð til. En ólíkt borðhnífnum er enginn hönnuður eða hnífasmiður að verki. Vélvirkið er blint náttúrlegt val samkvæmt þróunarkenningu Darwins.

Náttúrlegt val byggist á þremur staðreyndum um allar lífverur:
  1. Lífverur eru breytilegar að formi, lífeðli og atferli.

  2. Breytileiki erfist sem merkir að afkvæmi líkjast foreldrum sínum meira en þeir líkjast óskyldum einstaklingum.

  3. Breytilegar lífverur eignast mismörg afkvæmi.
Til að útskýra mishraða æxlun er fjórða atriðinu bætt við sem er starfræn útskýring á því hvernig tiltekinn eiginleiki bætir hag lífverunnar. (Sjá hér frekari skýringar á náttúrlegu vali Darwins eftir sama höfund).

Hvaða hagur er þá af jafnheitu blóði? Dýr með svokallað jafnheitt blóð hafa ekki öll sama hita. Hitastig blóðs hjá Monotremata er um það bil 30 gráður á Celsíus, hjá pokadýrum 35 gráður, hjá öðrum spendýrum (Eutheria) 38 gráður og hjá fuglum 40-42 gráður. Jafnheitt blóð hefur þróast tvisvar að minnsta kosti, hjá spendýrum og fuglum. Á þeim grundvelli einum má ætla að það sé hagur að heitu blóði. Einnig er hægt að færa fram lífeðlisfræðileg rök að jafnheitt blóð leyfi meiri virkni og sneggri viðbrögð og geti þannig auðveldað lífverunni að ná í fæðu eða að forðast afrán, að virknin eða viðbrögðin séu starfræna ástæðan fyrir því að eiginleikinn varð til.

Þó er rétt að geta þess að jafnheitt blóð getur einnig verið til trafala því það kostar orku- eða fæðunám að viðhalda hitanum. Fyrir margar lífverur er hluti lífsins biðtími eftir betri tíð, til dæmis má líta á veturinn sem biðtíma eftir sumrinu meðal margra tegunda. Þá getur verið þröngt í búi og erfitt að halda jöfnum hita. Sumar lífverur eins og skógarbjörninn hafa þróað vetrardvala, aðrar þróað far eins og farfuglarnir, og enn aðrar hafa dáið út.

Höfundur

Einar Árnason

prófessor í líffræði við HÍ

Útgáfudagur

9.3.2000

Spyrjandi

Stefán Gauti Bjarnason

Efnisorð

Tilvísun

Einar Árnason. „Af hverju eru menn með jafnheitt blóð?“ Vísindavefurinn, 9. mars 2000, sótt 24. nóvember 2024, https://visindavefur.is/svar.php?id=205.

Einar Árnason. (2000, 9. mars). Af hverju eru menn með jafnheitt blóð? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=205

Einar Árnason. „Af hverju eru menn með jafnheitt blóð?“ Vísindavefurinn. 9. mar. 2000. Vefsíða. 24. nóv. 2024. <https://visindavefur.is/svar.php?id=205>.

Chicago | APA | MLA

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki

Senda grein til vinar

=

Af hverju eru menn með jafnheitt blóð?
Þróunarfræði gerir greinarmun á tvennskonar spurningum: Nálægum (proximate) sem oftast eru „hvernig” spurningar (hvernig flyst blóðið um æðarnar) og fjarlægum eða endanlegum spurningum (ultimate) sem oftast eru spurningar „af hverju” eða „til hvers” eins og hér er spurt.

Almennt svar byggist á tilgangshyggju (teleology). Við getum spurt til hvers er einhver manngerður hlutur, til dæmis borðhnífur. Við notum hnífinn til að skera matinn og þetta notagildi hlutarins er ástæðan fyrir því að hluturinn var búinn til og þess vegna ástæðan fyrir því að hann varð til.

Þegar spurt er í líffræði til hvers einhver eiginleiki er, eins og til dæmis heitt blóð, þá beitum við svipaðri röksemdafærslu. Við köllum það vélræna, eðlilega eða náttúrlega tilgangshyggju ef starf eiginleikans eða framlag hans til lífeðlis lífverunnar er ástæðan fyrir því að eiginleikinn varð til. En ólíkt borðhnífnum er enginn hönnuður eða hnífasmiður að verki. Vélvirkið er blint náttúrlegt val samkvæmt þróunarkenningu Darwins.

Náttúrlegt val byggist á þremur staðreyndum um allar lífverur:
  1. Lífverur eru breytilegar að formi, lífeðli og atferli.

  2. Breytileiki erfist sem merkir að afkvæmi líkjast foreldrum sínum meira en þeir líkjast óskyldum einstaklingum.

  3. Breytilegar lífverur eignast mismörg afkvæmi.
Til að útskýra mishraða æxlun er fjórða atriðinu bætt við sem er starfræn útskýring á því hvernig tiltekinn eiginleiki bætir hag lífverunnar. (Sjá hér frekari skýringar á náttúrlegu vali Darwins eftir sama höfund).

Hvaða hagur er þá af jafnheitu blóði? Dýr með svokallað jafnheitt blóð hafa ekki öll sama hita. Hitastig blóðs hjá Monotremata er um það bil 30 gráður á Celsíus, hjá pokadýrum 35 gráður, hjá öðrum spendýrum (Eutheria) 38 gráður og hjá fuglum 40-42 gráður. Jafnheitt blóð hefur þróast tvisvar að minnsta kosti, hjá spendýrum og fuglum. Á þeim grundvelli einum má ætla að það sé hagur að heitu blóði. Einnig er hægt að færa fram lífeðlisfræðileg rök að jafnheitt blóð leyfi meiri virkni og sneggri viðbrögð og geti þannig auðveldað lífverunni að ná í fæðu eða að forðast afrán, að virknin eða viðbrögðin séu starfræna ástæðan fyrir því að eiginleikinn varð til.

Þó er rétt að geta þess að jafnheitt blóð getur einnig verið til trafala því það kostar orku- eða fæðunám að viðhalda hitanum. Fyrir margar lífverur er hluti lífsins biðtími eftir betri tíð, til dæmis má líta á veturinn sem biðtíma eftir sumrinu meðal margra tegunda. Þá getur verið þröngt í búi og erfitt að halda jöfnum hita. Sumar lífverur eins og skógarbjörninn hafa þróað vetrardvala, aðrar þróað far eins og farfuglarnir, og enn aðrar hafa dáið út.

...