Sólin Sólin Rís 10:17 • sest 16:10 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 21:40 • Sest 15:54 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 10:12 • Síðdegis: 22:46 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 03:46 • Síðdegis: 16:36 í Reykjavík
Sólin Sólin Rís 10:17 • sest 16:10 í Reykjavík
Tunglið Tunglið Rís 21:40 • Sest 15:54 í Reykjavík
Flóð Flóð Árdegis: 10:12 • Síðdegis: 22:46 í Reykjavík
Fjaran Fjara Árdegis: 03:46 • Síðdegis: 16:36 í Reykjavík
LeiðbeiningarTil baka

Sendu inn spurningu

Hér getur þú sent okkur nýjar spurningar um vísindaleg efni.

Hafðu spurninguna stutta og hnitmiðaða og sendu aðeins eina í einu. Einlægar og vandaðar spurningar um mikilvæg efni eru líklegastar til að kalla fram vönduð og greið svör. Ekki er víst að tími vinnist til að svara öllum spurningum.

Persónulegar upplýsingar um spyrjendur eru eingöngu notaðar í starfsemi vefsins, til dæmis til að svör verði við hæfi spyrjenda. Spurningum er ekki sinnt ef spyrjandi villir á sér heimildir eða segir ekki nægileg deili á sér.

Spurningum sem eru ekki á verksviði vefsins er eytt.

Að öðru leyti er hægt að spyrja Vísindavefinn um allt milli himins og jarðar!

=
Forsíða Félagsvísindi Félagsvísindi almennt Þekkið þið dæmi um störf sem hafa úrelst?

Flokkun:

19.9.2019
Félagsvísindi Félagsvísindi almennt

Þekkið þið dæmi um störf sem hafa úrelst?

Emilía Dagný Sveinbjörnsdóttir

Í tengslum við fjórðu iðnbyltinguna er nokkuð rætt um hvaða áhrif hún muni hafa á vinnumarkaðinn, hvaða störf verða til í framtíðinni og hvaða störf tæknin mun gera óþörf. Það er ekkert nýtt í því að störf taki breytingum, tækninýjungar og samfélagsbreytingar kalla iðulega á ný verkefni og aðra nálgun á það sem fyrir var en þó er misjafnt hversu hratt og í hversu miklum mæli breytingar hafa átt sér stað.

Í dag sinnir fólk alls kyns störfum sem enginn hefði látið sér detta í hug fyrir einni öld síðan. Sem dæmi má nefna tölvunarfræðing, sjónvarpsfréttamann, geimfara, geislafræðing og "youtuber". En það eru líka störf eða starfsheiti sem okkur sem lifum á Íslandi snemma á 21. öldinni kann að finnast framandi, störf sem endurspegla aðra samfélagsgerð, aðra tækni, aðra lifnaðarhætti eða önnur gildi. Ýmis störf koma upp í hugann en hér eru aðeins nefnd örfá dæmi.

Sjómennska er starf sem sinnt hefur verið á Íslandi frá fyrstu tíð. Þótt aðstæður og aðbúnaður sé allt annar í dag en var fyrr á tímum þá er tilgangurinn sá sami, að draga fisk úr sjó, og þannig er starfið enn þá til þó ólíkt sé. Fanggæsla eins og það kallaðist á Vestfjörðum en gekk undir öðrum heitum annars staðar á landinu, svo sem verkona eða hlutakona, er hins vegar starf sem tengdist sjósókn fyrr á tímum en er ekki til í dag. Um fanggæslu segir í Sjómannadagsblaðinu (1984):

Fanggæslunafnið bendir á, að fyrrum hafi störf konu þessarar verið önnur og meiri en á seinni tímum. Áður fyrr var fiskur hertur og hefur þá þurft að gæta hans, meðan menn voru á sjónum. Störf fanggæslunnar á seinni tímum voru að sjá um matargerð og hirða verbúðina, þvo og hirða sjóvettlinga og önnur þau plögg áhafnarinnar er þurfti með. Þessi síðari verkþáttur hélst hér þar til 1934 að almennt var hætt að hafa fanggæslur.

Endurgerð verbúið í Ósvör í Bolungarvík. Öldum saman fylgdu fanggæslur vermönnum í verbúðir. Kaup fanggæslunnar var þannig að hún fékk stærsta þorskinn sem á skip kom í hverjum róðri, og þar að auki einn vænan fisk af hverjum hundrað fiskum, sem framyfir var eitt hundrað.

Beykir eða tunnusmiður er annað dæmi um starf sem nú er horfið, að minnsta kosti hér á landi svo vitað sé þótt eflaust kunni einhverjir handverkið enn. Beykir var iðnaðarmaður sem smíðaði eða gerði við tunnur eða önnur tréílát svo sem aska, trog og fleira. Fyrr á tímum voru tunnur notaðar bæði til að geyma og flytja vörur, til dæmis þurrvörur eins og rúg og sykur en einnig vökva eins og brennivín og matvæli eins og síld. Enda voru beykjar mikilvæg starfstétt á síldarárunum þegar saltað var í tunnur. Á vef Síldarminjasafns Íslands er að finna orðalista beykja og díxilmanna. Þar segir um beykja:
Erlendra beykja á Íslandi er fyrst getið á 17. öld og er álitið að þeir hafi fyrst komið með einokunarkaupmönnunum. Þeir munu flestir hafa verið danskir, en íslendingar fóru fljótlega að læra iðnina. Meðal nafnkenndra íslenskra beykja má nefna skáldin Sigurð Breiðfjörð og Jón Magnússon. Gerðar voru strangar kröfur um efnisþekkingu og verkkunnáttu beykjanna. Beykjastéttin á Íslandi varð aldrei mjög fjölmenn, enda var lítið um nýsmíði. Fyrst og fremst var um að ræða samsetningu og frágang á tunnum. Líklega hefur beykjarastéttin verið stærst um 1930, en þá voru samkvæmt manntali 117 sjálfstæðir beykjar, sveinar og nemar í iðninni.

Beykir að störfum á Tyskebryggen í Bergen í Noregi í byrjun síðustu aldar. Árið 1930 voru á Íslandi 117 beykjar, sveinar og nemar í iðninni.

Þriðja dæmið um starf sem ekki er lengur til á Íslandi er vatnsberi. Þegar Reykjavík fór að byggjast upp sem þéttbýli varð til ný stétt vatnsbera. Þeir gegndu því hlutverki að bera vatn úr brunnum í hús bæjarbúa gegn gjaldi. Fyrst var vatnið flutt í fötum sem bornar voru með burðargrindum en undir lok 19. aldar var vatnið að mestu sótt í tunnum sem ekið var á handvögnum. Starfið hefur ekki verið auðvelt eða eftirsóknarvert eins og eftirfarandi lýsing ber með sér:
Annars voru lífskjör þeirra, sem höfðu vatnssókn að ævistarfi bágborin. Kaupið mun hafa verið 1-4 krónur fyrir húsið á mánuði, eftir því hve vatnsþörf þeirra var mikil, og er auðsætt að eigi urðu það há laun en af þeim átti fólki að sjá sér farborða. Flest af þessu fólki voru einstæðingar í orðsins fyllstu merkingu, og margir urðu að hlíta vatnssókninni vegna þess, að þeir höfðu ekki burði til annarra stritvinnu. Ekki þó svo að skilja, að eigi hafi nægjanlegt strit fylgt vatnssókninni í hríðarbyljum, hörkufrostum og fannfergi og á glerhálum stigunum. Sannarlega hafa þeir ekki verið öfundsverðir þessir einstæðingar, sem sáu heimilum Reykvíkinga fyrir frumstæðustu nauðsyninni: vatninu. (Þorsteinn Jónsson, 2011, bls. 55).

Vatnsberastarfið lagðist af í Reykjavík árið 1909 þegar vatnsveita var tekin í notkun.

Vatnsberi að sækja vatn í Ingólfsbrunn í Aðalstræti um aldamótin 1900.

Síðasta dæmið sem hér verður nefnt um starf sem ekki er lengur til hér á landi er starf böðulsins. Böðull er maður sem framkvæmir líkamlega refsingu (hýðingu eða líflát) á dæmdum sakamönnum. Slíkar refsingar tíðkuðust á Íslandi öldum saman og voru menn fengnir til þess að framfylgja þeim, stundum fyrir borgun en stundum til að sleppa við refsingu sjálfir. Síðasta aftakan á Íslandi átti sér stað árið 1830 en böðulsstarfið lagðist þó ekki af þá þar sem líkamlegar refsingar voru enn við lýði. Á vef Lögreglunnar er að finna eftirfarandi klausu úr ritinu Lögreglan í Reykjavík sem gefur ákveðna innsýn í starfið:

Hér verður að geta eins starfsmanns, sem að vísu hvorki var lögregluþjónn, né næturvörður og hafði enga löggæzlu á hendi, en starf hans var þó beinlínis í þágu lögreglunnar. Það var böðullinn, og var það hans verk að leggja á líkamlegar hegningar, flengja menn og setja í gapastokk. Þó að þessi starfsmaður væri að vísu fastur, tók hann ekki föst laun, heldur var honum greitt eftir fastri gjaldskrá fyrir hvert verk, og var greiddur ríkisdalur silfurs fyrir að leggja á 10-15 vandarhagga hýðingu, 1 rd. 48 sk. fyrir 16-30 högg, 2 rd. fyrir 2X27 högg, 3 rd. fyrir 3X27 högg og 5 ríkisdalir fyrir kagstrýkingu. Var þetta góð borgun og allmikið að gera hér, en staðan var hins vegar í mjög litlu áliti, og menn sem hana höfðu, völdust því ekki af betri endanum. Böðull Reykjavíkur frá 1803-1838 hét Guðmundur Hannesson … Með konungsbréfi 24. janúar 1838 var svo ákveðið, að þegar búið væri að koma upp typtunarhúsi í Reykjavík, skyldu líkamlegar refsingar afnumdar og vatns- og brauðshengingar takast upp í staðinn, og sama dag var gefið út konungsbréf um að byggja skyldi fangahús í Reykjavík, sem þó komst ekki í framkvæmd fyrr en 1872. Þar með var böðulsstarfi Guðmundar lokið.

Böðulsstarfið er ekki dæmi um starf sem lagðist af vegna tækninýjunga eða breytinga á starfsháttum heldur frekar vegna breytinga á viðhorfum og gildum. Þetta á hins vegar ekki við um öll lönd heims því enn tíðkast sum staðar bæði aftökur og líkamlegar refsingar.

Heimildir og myndir:

Upprunalega spurningin var:
Getið þið gefið mér dæmi um störf sem hafa úrelst?

Höfundur

Emilía Dagný Sveinbjörnsdóttir

Emilía Dagný Sveinbjörnsdóttir

landfræðingur og starfsmaður Vísindavefsins

Útgáfudagur

19.9.2019

Síðast uppfært

20.9.2019

Spyrjandi

Kormákur Sigurðsson

Efnisorð

Tilvísun

Emilía Dagný Sveinbjörnsdóttir. „Þekkið þið dæmi um störf sem hafa úrelst?“ Vísindavefurinn, 19. september 2019, sótt 21. nóvember 2024, https://visindavefur.is/svar.php?id=13671.

Emilía Dagný Sveinbjörnsdóttir. (2019, 19. september). Þekkið þið dæmi um störf sem hafa úrelst? Vísindavefurinn. https://visindavefur.is/svar.php?id=13671

Emilía Dagný Sveinbjörnsdóttir. „Þekkið þið dæmi um störf sem hafa úrelst?“ Vísindavefurinn. 19. sep. 2019. Vefsíða. 21. nóv. 2024. <https://visindavefur.is/svar.php?id=13671>.

Chicago | APA | MLA

Tengd svör

Skoða öll nýjustu svörin

Þessi síða notar vafrakökur Nánari upplýsingar

Ég samþykki

Senda grein til vinar

=

Þekkið þið dæmi um störf sem hafa úrelst?
Í tengslum við fjórðu iðnbyltinguna er nokkuð rætt um hvaða áhrif hún muni hafa á vinnumarkaðinn, hvaða störf verða til í framtíðinni og hvaða störf tæknin mun gera óþörf. Það er ekkert nýtt í því að störf taki breytingum, tækninýjungar og samfélagsbreytingar kalla iðulega á ný verkefni og aðra nálgun á það sem fyrir var en þó er misjafnt hversu hratt og í hversu miklum mæli breytingar hafa átt sér stað.

Í dag sinnir fólk alls kyns störfum sem enginn hefði látið sér detta í hug fyrir einni öld síðan. Sem dæmi má nefna tölvunarfræðing, sjónvarpsfréttamann, geimfara, geislafræðing og "youtuber". En það eru líka störf eða starfsheiti sem okkur sem lifum á Íslandi snemma á 21. öldinni kann að finnast framandi, störf sem endurspegla aðra samfélagsgerð, aðra tækni, aðra lifnaðarhætti eða önnur gildi. Ýmis störf koma upp í hugann en hér eru aðeins nefnd örfá dæmi.

Sjómennska er starf sem sinnt hefur verið á Íslandi frá fyrstu tíð. Þótt aðstæður og aðbúnaður sé allt annar í dag en var fyrr á tímum þá er tilgangurinn sá sami, að draga fisk úr sjó, og þannig er starfið enn þá til þó ólíkt sé. Fanggæsla eins og það kallaðist á Vestfjörðum en gekk undir öðrum heitum annars staðar á landinu, svo sem verkona eða hlutakona, er hins vegar starf sem tengdist sjósókn fyrr á tímum en er ekki til í dag. Um fanggæslu segir í Sjómannadagsblaðinu (1984):

Fanggæslunafnið bendir á, að fyrrum hafi störf konu þessarar verið önnur og meiri en á seinni tímum. Áður fyrr var fiskur hertur og hefur þá þurft að gæta hans, meðan menn voru á sjónum. Störf fanggæslunnar á seinni tímum voru að sjá um matargerð og hirða verbúðina, þvo og hirða sjóvettlinga og önnur þau plögg áhafnarinnar er þurfti með. Þessi síðari verkþáttur hélst hér þar til 1934 að almennt var hætt að hafa fanggæslur.

Endurgerð verbúið í Ósvör í Bolungarvík. Öldum saman fylgdu fanggæslur vermönnum í verbúðir. Kaup fanggæslunnar var þannig að hún fékk stærsta þorskinn sem á skip kom í hverjum róðri, og þar að auki einn vænan fisk af hverjum hundrað fiskum, sem framyfir var eitt hundrað.

Beykir eða tunnusmiður er annað dæmi um starf sem nú er horfið, að minnsta kosti hér á landi svo vitað sé þótt eflaust kunni einhverjir handverkið enn. Beykir var iðnaðarmaður sem smíðaði eða gerði við tunnur eða önnur tréílát svo sem aska, trog og fleira. Fyrr á tímum voru tunnur notaðar bæði til að geyma og flytja vörur, til dæmis þurrvörur eins og rúg og sykur en einnig vökva eins og brennivín og matvæli eins og síld. Enda voru beykjar mikilvæg starfstétt á síldarárunum þegar saltað var í tunnur. Á vef Síldarminjasafns Íslands er að finna orðalista beykja og díxilmanna. Þar segir um beykja:
Erlendra beykja á Íslandi er fyrst getið á 17. öld og er álitið að þeir hafi fyrst komið með einokunarkaupmönnunum. Þeir munu flestir hafa verið danskir, en íslendingar fóru fljótlega að læra iðnina. Meðal nafnkenndra íslenskra beykja má nefna skáldin Sigurð Breiðfjörð og Jón Magnússon. Gerðar voru strangar kröfur um efnisþekkingu og verkkunnáttu beykjanna. Beykjastéttin á Íslandi varð aldrei mjög fjölmenn, enda var lítið um nýsmíði. Fyrst og fremst var um að ræða samsetningu og frágang á tunnum. Líklega hefur beykjarastéttin verið stærst um 1930, en þá voru samkvæmt manntali 117 sjálfstæðir beykjar, sveinar og nemar í iðninni.

Beykir að störfum á Tyskebryggen í Bergen í Noregi í byrjun síðustu aldar. Árið 1930 voru á Íslandi 117 beykjar, sveinar og nemar í iðninni.

Þriðja dæmið um starf sem ekki er lengur til á Íslandi er vatnsberi. Þegar Reykjavík fór að byggjast upp sem þéttbýli varð til ný stétt vatnsbera. Þeir gegndu því hlutverki að bera vatn úr brunnum í hús bæjarbúa gegn gjaldi. Fyrst var vatnið flutt í fötum sem bornar voru með burðargrindum en undir lok 19. aldar var vatnið að mestu sótt í tunnum sem ekið var á handvögnum. Starfið hefur ekki verið auðvelt eða eftirsóknarvert eins og eftirfarandi lýsing ber með sér:
Annars voru lífskjör þeirra, sem höfðu vatnssókn að ævistarfi bágborin. Kaupið mun hafa verið 1-4 krónur fyrir húsið á mánuði, eftir því hve vatnsþörf þeirra var mikil, og er auðsætt að eigi urðu það há laun en af þeim átti fólki að sjá sér farborða. Flest af þessu fólki voru einstæðingar í orðsins fyllstu merkingu, og margir urðu að hlíta vatnssókninni vegna þess, að þeir höfðu ekki burði til annarra stritvinnu. Ekki þó svo að skilja, að eigi hafi nægjanlegt strit fylgt vatnssókninni í hríðarbyljum, hörkufrostum og fannfergi og á glerhálum stigunum. Sannarlega hafa þeir ekki verið öfundsverðir þessir einstæðingar, sem sáu heimilum Reykvíkinga fyrir frumstæðustu nauðsyninni: vatninu. (Þorsteinn Jónsson, 2011, bls. 55).

Vatnsberastarfið lagðist af í Reykjavík árið 1909 þegar vatnsveita var tekin í notkun.

Vatnsberi að sækja vatn í Ingólfsbrunn í Aðalstræti um aldamótin 1900.

Síðasta dæmið sem hér verður nefnt um starf sem ekki er lengur til hér á landi er starf böðulsins. Böðull er maður sem framkvæmir líkamlega refsingu (hýðingu eða líflát) á dæmdum sakamönnum. Slíkar refsingar tíðkuðust á Íslandi öldum saman og voru menn fengnir til þess að framfylgja þeim, stundum fyrir borgun en stundum til að sleppa við refsingu sjálfir. Síðasta aftakan á Íslandi átti sér stað árið 1830 en böðulsstarfið lagðist þó ekki af þá þar sem líkamlegar refsingar voru enn við lýði. Á vef Lögreglunnar er að finna eftirfarandi klausu úr ritinu Lögreglan í Reykjavík sem gefur ákveðna innsýn í starfið:

Hér verður að geta eins starfsmanns, sem að vísu hvorki var lögregluþjónn, né næturvörður og hafði enga löggæzlu á hendi, en starf hans var þó beinlínis í þágu lögreglunnar. Það var böðullinn, og var það hans verk að leggja á líkamlegar hegningar, flengja menn og setja í gapastokk. Þó að þessi starfsmaður væri að vísu fastur, tók hann ekki föst laun, heldur var honum greitt eftir fastri gjaldskrá fyrir hvert verk, og var greiddur ríkisdalur silfurs fyrir að leggja á 10-15 vandarhagga hýðingu, 1 rd. 48 sk. fyrir 16-30 högg, 2 rd. fyrir 2X27 högg, 3 rd. fyrir 3X27 högg og 5 ríkisdalir fyrir kagstrýkingu. Var þetta góð borgun og allmikið að gera hér, en staðan var hins vegar í mjög litlu áliti, og menn sem hana höfðu, völdust því ekki af betri endanum. Böðull Reykjavíkur frá 1803-1838 hét Guðmundur Hannesson … Með konungsbréfi 24. janúar 1838 var svo ákveðið, að þegar búið væri að koma upp typtunarhúsi í Reykjavík, skyldu líkamlegar refsingar afnumdar og vatns- og brauðshengingar takast upp í staðinn, og sama dag var gefið út konungsbréf um að byggja skyldi fangahús í Reykjavík, sem þó komst ekki í framkvæmd fyrr en 1872. Þar með var böðulsstarfi Guðmundar lokið.

Böðulsstarfið er ekki dæmi um starf sem lagðist af vegna tækninýjunga eða breytinga á starfsháttum heldur frekar vegna breytinga á viðhorfum og gildum. Þetta á hins vegar ekki við um öll lönd heims því enn tíðkast sum staðar bæði aftökur og líkamlegar refsingar.

Heimildir og myndir:

Upprunalega spurningin var:
Getið þið gefið mér dæmi um störf sem hafa úrelst?

...