Er eitthvað til í því að reginrisinn Betelgás verði brátt sprengistjarna?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Er eitthvað til í því að reginrisinn Betelgás verði brátt sprengistjarna?
Sprengistjörnur blossa upp í vetrarbrautinni okkar að jafnaði á fimmtíu til hundrað ára fresti. Þær geta orðið svo bjartar að þær sjáist vel berum augum og jafnvel að degi til. Síðast sást svo björt sprengistjarna árið 1604 og er hún kennd við Jóhannes Kepler (1571-1630) sem fylgdist kerfisbundið með henni. Leifar hennar fundust árið 1941 og benda þær til að þar hafi hvítur dvergur í tvístirni sprungið. Fjarlægðin til þessa atburðar reyndist tæplega 20.000 ljósár.

Annars konar sprengistjörnur, algengari og oftast mun öflugri, myndast þegar risastórar sólstjörnur, gjarna um 20 sinnum stærri en sólin eða stærri, hafa gjörnýtt eldsneyti sitt til kjarnasamruna. Þá fellur þrýstingurinn skyndilega í miðjunni og innsti hluti stjörnunnar hrynur saman og myndar nifteindastjörnu eða svarthol. Í þeim hamförum losnar svo mikil orka að stjarnan springur í tætlur og birtist sem kröftug sprengistjarna. Hlutfallslegur fjöldi svo stórra stjarna er ekki mjög mikill, en endalok þeirra þeim mun tilkomumeiri.

Rauða risastjarnan Betelgás er venjulega sú tíunda bjartasta á himinhvelfingunni og næstbjartasta stjarnan í Veiðimanninum (Óríon), á eftir Rígel. Betelgás er í um 640 ljósára fjarlægð frá jörðinni. Massi hennar er tæplega tuttugufaldur massi sólar og þvermálið nærri sjöhundruðfalt meira. Hún flokkast því sem reginrisi og með allra stærstu stjörnum.

Birta Betelgásar er lítið eitt breytileg og telst hún hálfregluleg breytistjarna. Breytingin er þó sjaldan mikil, um eða innan við hálft birtustig, og hefur um 400 daga lotu, en einnig má greina hálfs árs lotu.

Á síðari hluta árs 2019 tók birta Betelgásar að dofna mikið og hafði snemma árs 2020 minnkað þrefalt. Birtan jókst þá aftur og hafði á fyrri hluta árs 2023 aukist um 50% frá fyrri jafnaðarbirtu. Var stjarnan þá orðin sú sjöunda bjartasta á hvelfingunni. Þessar breytingar eru mun meiri en venjulega mælast hjá Betelgás. Því hefur verið haldið fram að þær gætu verið fyrirboði endaloka stjörnunnar sem vegna stærðar sinnar myndi þá enda sem sprengistjarna, sú allra nálægasta við jörðina nokkru sinni. Vegna nálægðarinnar yrði hún geysibjört, að minnsta kosti jafnbjört tunglinu, jafnvel bjartari. Hún sæist því vel að degi til.

Ítarlegar mælingar benda hins vegar til að heildarútgeislun stjörnunnar hafi lítið eða ekkert breyst síðustu 50 árin. Nú er talið að dofnunin stafi af því að stórt gasský byrgði sýn til stjörnunnar. Gasskýið er talið hafa verið hluti yfirborðslaga stjörnunnar sem hún hefur þeytt út í geiminn. Slík hegðun er oft til merkis um að stjarna sé að verða óstöðug. Það gerist þegar eldsneyti hennar er nærri á þrotum, en þá er jafnan skammt að bíða endalokanna.

Nokkur hundruð þúsund ár er mjög skammur tími í stjarnvísindum. Jafnvel þó Betelgás sé nú að ná lokaskeiði sínu er ólíklegt að jarðarbúar verði vitni að tilkomumiklum endalokum hennar næstu hundrað þúsund árin. Vel er þó fylgst með henni því að bæði er hún nálægt okkur í geimnum og eins er tækjabúnaður til muna öflugri en var á dögum Keplers.

Myndir:

• Betelgeuse - Wikipedia. (Sótt 19.03.2025). Birt undir leyfinu CC BY-SA 3.0.

Texti þessa svars birtist fyrst í Almanaki Háskóla Íslands 2024 en var endurskoðaður fyrir Vísindavefinn. ...