Hvað eru gellur og af hverju notum við þetta heiti yfir fiskmeti?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað eru gellur og af hverju notum við þetta heiti yfir fiskmeti?
Samkvæmt Íslenskri nútímamálsorðabók^[1] hefur orðið gella tvær merkingar, annars vegar kynþokkafull ung kona og hins vegar vöðvi í fiskhaus, notaður til matar. Guðrún Kvaran hefur fjallað um fyrrnefndu gelluna í svari við spurningunni Hvað er átt við þegar sagt er um stelpur að þær séu algjörar gellur? Í þessu svari skoðum við síðarnefndu gelluna, vöðva fisksins.

Það er áhugavert að velta fyrir sér af hverju við notum orðið gellur þegar þær eru víða í nágrannalöndum okkar kallaðar fisktungur enda má segja að þær séu einhvers konar tungur fisksins. Heiti yfir gellur eru meðal annars:^[2]

• íslenska – gellur
• danska – fisketunger
• enska – fish tongues
• þýska – Fischzunge
• norska – fisketunger
• sænska – fisketungor
• hollenska – vistongen
• ítalska – lingue di pesca
• spænska – lenguas de pescado (cocochas)
• portúgalska – linguas de peixe (cocochas)
• franska – langues de poisson

Í bókunum Íslenskir sjávarhættir er höfundurinn Lúðvík Kristjánsson helst á því að gelluheitið hafi orðið til hjá íslenskum sjómönnum sem stunduðu sjóinn á dönskum þilfarskipum. Lúðvík útskýrir það ekki frekar.

Það er svo sem ekki ólíklegt að þetta sé úr dönsku nema hvað gellur heita „fisktunger“ á dönsku. Tálkn fiska heita hins vegar „gæller“ á dönsku sem hljómar ekki ósvipað og gellur.

Gellan er í raun tveir beinlausir vöðvar í fiskhausnum sem eru fastir við hökuna og tengjast svo tungubeini að aftan. Þegar gellan er skorin frá hausnum (sem kallast að gella) fylgir roð sem kallað er gelluroð eða kúaroð.^[3] Stundum fylgir hið einkennandi skegg þorsksins með en það kallast pétursskegg eða pétursangi.

Í bókum Lúðvíks Kristjánssonar um íslenska sjávarhætti er svolítið fjallað um gellur. Hann telur að gellun hafi ekki verið mikið stunduð hér á landi fyrr en með tilkomu þilskipanna. Á þessum skipum voru gellurnar aukahlutur skipstjórans og gekk hann því hart eftir að allir hausar væru gellaðir.

Það hefur aukist töluvert í seinni tíð að gella hausa í fiskvinnslufyrirtækjum áður en þeir eru settir í þurrkun. En ferskar eða saltaðar gellur er vinsæll og verðmætur matur á okkar helstu saltfiskmörkuðum.

Afar erfitt er að fá ítarlegar upplýsingar um magn útflutnings á gellum þar sem vörulýsingar Hagstofunnar og tollskrárnúmerakerfið býður ekki upp á alvöru greiningu. Vörutegundirnar sem innihalda gellur og kinnar eru eftirfarandi samkvæmt vef Hagstofunnar:

• fryst þorskfés og þorskkinnar
• frystar gellur af fiski af þorskaætt
• frystar gellur af öðrum fiski en þorskættar
• saltaðar gellur af þorski
• söltuð þorskfés (gellur og kinnar)
• saltaðar gellur af öðrum fiski en þorski
• söltuð fés (gellur og kinnar) af öðrum fiski en þorski.

Árið 2024 var útflutningur gelluafurða í bland við kinnar og fés samtals um 1.200 tonn til samanburðar við 200 tonn af gellu- og kinnaafurðum árið 2002. Aukningin síðustu tvo áratugina er því umtalsverð.

Tilvísanir:

1. ^ Íslensk nútímamálsorðabók. Halldóra Jónsdóttir og Þórdís Úlfarsdóttir (ritstj.). Reykjavík: Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum. https://islenskordabok.arnastofnun.is/ord/15216
2. ^ Sjá til dæmis Fishdictionary – Fisklexikon 3. Fishbasen.se, https://fiskbasen.se/fishdictionary-fisklexikon-3 og Gellur. Sjávarútvegsmál (PISCES). Íðorðabankinn, https://idordabanki.arnastofnun.is/faersla/404627
3. ^ Lúðvík Kristjánsson. (1985). Íslenskir sjávarhættir. 4. bindi. Reykjavík, Menningarsjóður, bls 384-5.

Myndir:

• Páll Gunnar Pálsson

---

Þessi umfjöllun birtist upphaflega á vefsíðu höfundar Fiskur og kaffi og er hér aðlöguð Vísindavefnum. Myndir eru af sama vef....