Hvernig hefur beygingarkerfi íslenskrar tungu þróast frá forníslensku til nútímamáls?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvernig hefur beygingarkerfi íslenskrar tungu þróast frá forníslensku til nútímamáls?
Flest vita að íslenska er meira beygingamál en þau mál sem henni eru skyldust, og litlar breytingar á beygingakerfinu er það sem einna helst greinir íslensku frá öðrum norðurlandamálum. Það er þó ekki þar með sagt að engar beygingarbreytingar hafi orðið í íslensku frá því að landið byggðist. Þær eru töluverðar; en þær felast fyrst og fremst í því að einstakar beygingarendingar breytast, eða ákveðin orð skipta um endingar, en ekki í því að beygingarformdeildum fækki. Hér er eingöngu fjallað um breytingar á kerfinu sjálfu, þ.e. beygingarformdeildum og beygingarflokkum (beygingarreglum) en ekki um breytingar á einstökum orðum.

1. Breytingar á formdeildum

Reyndar hefur ein formdeild horfið úr íslensku síðan í fornu máli. Það er tvítalan, sem var að vísu mjög takmörkuð; aðeins í persónufornöfnum og eignarfornöfnum. Í indóevrópsku beygðust sagnir líka í tvítölu, en það var liðin tíð löngu fyrir upphaf íslensks máls. Þegar tvítalan var og hét, beygðust fornöfn fyrstu og annarrar persónu svona (ekki tekið tillit til hljóðbreytinga):

ég	við	vér		þú	þið	þér
mig	okkur	oss		þig	ykkur	yður
mér	okkur	oss		þér	ykkur	yður
mín	okkar	vor		þín	ykkar	yðar

Þegar talað var um tvo, voru notuð formin við og þið (og beygingarmyndir þeirra), en vér og þér voru aðeins notuð um þrjá eða fleiri. (Reyndar voru fleirtöluformin líka notuð um einn eða tvo í hátíðleikaskyni, eins og tíðkast enn í dag.)

Á 14. eða 15. öld fer tvítalan að veiklast sem formdeild, þannig að farið er að nota fleirtölumyndirnar þótt aðeins sé átt við tvo, og tvítölumyndirnar einnig um þrjá eða fleiri. Það er samt ekki fyrr en á 17. öld sem hratt undanhald tvítölunnar hefst, og á 18. öld hverfur hún alveg. En eins og við sjáum hafði hvarf tvítölunnar sem sérstakrar formdeildar ekki í för með sér hvarf tvítöluorðanna sjálfra; þvert á móti voru þau tekin upp fyrir tvo eða fleiri, og ruddu þar með gömlu fleirtöluformunum burt.

Eins og áður sagði höfðu gömlu fleirtöluformin vér, þér o.s.frv. lengi áður verið notuð í hátíðlegu máli fyrir bæði fyrstu og aðra persónu. Líklegt er að þetta hafi stuðlað að því að þegar tvítalan hvarf sem formdeild voru tvítöluformin tekin upp sem almenn fleirtala. vér og þér gat staðið fyrir hvaða persónu sem var, og því var hentugt að fá form sem gátu aðeins táknað fleirtölu. Eftir að tvítöluformdeildin var horfin gátu gömlu tvítöluformin gert það.

Tvítalan var ekki bara í persónufornöfnum; eins og áður kom fram var hún líka í eignarfornöfnum. En þar hvarf ekki bara tvítalan, heldur ýmis fleirtöluform líka. Sérstök eignarfornöfn í nútímamáli eru fjögur; minn, þinn, sinn og vor. Merkingarlega og sögulega er vor fleirtala af minn, þótt orðið sé nú bundið við hátíðlegt mál og eignarfall persónufornafnsins við, okkar, notað þess í stað. Í annarri persónu er aftur á móti engin hátíðleg hliðstæða við vor til í nútímamáli, heldur eingöngu eignarfallið ykkar. Ef nota þarf hátíðlegt orð er hægt að grípa til yðar, sem er eignarfall eins og okkar og ykkar, en ekki sérstakt eignarfornafn eins og vor. En í fornu máli var ekki einasta til önnur persóna fleirtölu, yðvarr, hliðstæð við vor, heldur voru líka til sérstök tvítöluform, okkarr og ykkarr. Skoðum nú beygingu tveggja þessara orða:

kk	kvk	hk		kk	kvk	hk
okkarr	okkur	okkart		yðvarr	yður	yðvart
okkarn	okkra	okkart		yðvarn	yðra	yðvart
okkrum	okkarri	okkru		yðrum	yðvarri	yðru
okkars	okkarrar	okkars		yðvars	yðvarrar	yðvars
okkrir	okkrar	okkur		yðrir	yðrar	yður
okkra	okkrar	okkur		yðra	yðrar	yður
okkrum	okkrum	okkrum		yðrum	yðrum	yðrum
okkarra	okkarra	okkarra		yðvarra	yðvarra	yðvarra

2. Breytingar á beygingarflokkum

Það er eiginlega ekki nema einn beygingarflokkur – eða ein beygingarregla – í íslensku fornmáli sem telja má horfinn úr nútímamáli. Þar er um að ræða svonefnda u-stofna í karlkyni, en til þeirra töldust flest sterk karlkynsorð sem hafa ö eða jö í stofni; köttur, mögur, skjöldur, fjörður o.s.frv. Til forna beygðust þessi orð á þennan hátt:

köttur	kettir		fjörður	firðir
kött	köttu		fjörð	fjörðu
ketti	köttum		firði	fjörðum
kattar	katta		fjarðar	fjarða

Það sem hefur breyst er þolfall fleirtölu; í stað þess að vera -u er það nú alltaf -i í venjulegu máli (þótt myndir með -u komi fyrir í hátíðlegu máli eða föstum orðasamböndum, eins og ganga fram fyrir skjöldu). Það er ekki óeðlilegt að þetta skuli hafa breyst. Bæði eru þetta einu nafnorðin þar sem -u-ending var í þolfalli fleirtölu; og eins gildir sú almenna regla í karlkynsnafnorðum, að þolfall fleirtölu er eins og nefnifallið að frádregnu -r. Þegar það bætist við að -u-stofna orðin voru alltaf fá, en orð sem enduðu á -ar í eignarfalli eintölu, -ir í nefnifalli fleirtölu og -i í þolfalli fleirtölu hafa alltaf verið mörg, er ekki að undra að síðarnefndi flokkurinn hafi dregið þann fyrri til sín.

3. Nafnorðabeyging

Vissulega hafa fjölmargar aðrar breytingar orðið á nafnorðabeygingunni, en þær varða annaðhvort hljóðbeygingarreglur, eða þá einstök orð sem flust hafa milli beygingarflokka. Lítum fyrst á hljóðbeygingarreglurnar. Það sem þar skiptir helst máli er reglan um brottfall v úr enda stofns. Berum saman beygingu þriggja orða í fornmáli og nútímamáli:

Fornt	Nútími		Fornt	Nútími		Fornt	Nútími
söngr	söngur		ör	ör		högg	högg
söng	söng		ör	ör		högg	högg
söngvi	söng		ör	ör		höggvi	höggi
söngs	söngs		örvar	örvar		höggs	höggs
söngvar	söngvar		örvar	örvar		högg	högg
söngva	söngva		örvar	örvar		högg	högg
söngum	söngvum		örum	örvum		höggum	höggum
söngva	söngva		örva	örva		höggva	högga

Karlkyns og hvorugkynsorðin töldust til svonefndra wa-stofna, kvenkynsorðin til wo-stofna. Í öllum hvorugkynsorðum af þessum flokki hefur það gerst að v hefur horfið úr allri beygingunni. Til forna beygðust orðin bygg, böl, fjör, kjöt, lyng, mjöl, smjör, öl o.fl. á þennan hátt, en þau eru nú öll án v. Í karlkyns- og kvenkynsorðunum hefur v hins vegar haldist, en reglur um dreifingu þess hafa breyst. Áður féll það brott í enda orðs, á undan samhljóði (í nefnifalli eintölu karlkyni) og á undan u (í þágufalli fleirtölu), en nú helst það á undan u.

Væntanlega stendur sá munur í sambandi við það að v er nú annars konar hljóð en það var í fornu máli; þá var það svokallað hálfsérhljóð, og stóð miklu nær u að hljóðgildi en það gerir nú, og því eðlilegt að tvö svo lík hljóð stæðu ekki saman. En nú er v orðið hreint önghljóð, og þar sem hljóðgildi u hefur einnig breyst, eru líkindin ekki svo mikil. Aftur á móti kemur það ekki inn á undan u í nefnifalli eintölu karlkyni, en það er vegna þess að það u er annars eðlis en í þágufalli fleirtölu, þ.e. innskotshljóð.

Karlkynsorð sem beygðust svona voru alltaf fá, og nú eru nær engin eftir nema söngur; önnur hafa annaðhvort misst v úr allri beygingunni (Sigtryggur, hör) eða eru ekkert notuð (fjörvar, hjör). Kvenkynsorðin voru síst fleiri, og í nútímamáli er það varla nema stöð sem beygist eins og ör; önnur eru fallin úr notkun (böð) eða hafa misst v algerlega (dögg).

Þá má nefna beygingu orða eins og læknir. Í upphafi endar stofn þeirra á -i-, og þau fá síðan venjulegar endingar, en -i- fellur brott í enda stofns þegar endingin byrjar á sérhljóði; læknar (< lækni+ar), lækna (lækni+a), læknum (lækni+um). Snemma kemur þó fram tilhneiging til að líta á endinguna -r í nf.et. sem stofnlæga, og láta hana halda sér í öllum föllum; beygja orðin sem sé eins og akur og hamar. Sú beyging er útbreidd enn í dag, en hefur þó aldrei verið viðurkennd.

4. Lýsingarorðabeyging

Lýsingarorð hafa ekki breytt um beygingu að neinu marki. Þó er þess að geta að til forna hafði bæði veik beyging frumstigs og efsta stigs, svo og miðstig, hina almennu endingu -(u)m í þágufalli fleirtölu, eins og nær öll önnur fallorð. Sagt var: frá hinum ríkum / ríkurum / ríkustum mönnum í stað frá hinum ríku / ríkari / ríkustu mönnum, eins og nú er. Þessi breyting hefur það í för með sér að öll föll ft. verða eins í þessum formdeildum, og er aðdráttarafl hinna fallanna auðvitað ástæða þessarar breytingar. Þar að auki hefur orðið breyting á karlkynsbeygingu miðstigs; áður enduðu aukaföllin þar á -a, en nú enda þau yfirleitt á -i eins og nefnifallið.

Í lýsingarorðum hefur líka orðið breyting á v-brottfalli, eins og í nafnorðum. Orð eins og fölur, dökkur, röskur, snöggur, styggur, tryggur, ör o.fl. höfðu v í stofni eftir sömu reglum og nafnorðin (þ.e. á undan a og i, en ekki í enda orðs eða á undan samhljóði og u). Öll þessi orð hafa nú misst þetta v.

5. Sagnbeyging

Í sagnbeygingunni hafa ýmsar breytingar orðið, en helstar eru breytingar á endingum í viðtengingarhætti. Lítum á beygingu sagnarinnar kalla í viðtengingarhætti nútíðar og þátíðar að fornu og nýju:

Fornt	Nútími		Fornt	Nútími
kalla	kalli		kallaða	kallaði
kallir	kallir		kallaðir	kallaðir
kalli	kalli		kallaði	kallaði
kallim	köllum		kallaðim	kölluðum
kallið	kallið		kallaðið	kölluðuð
kalli	kalli		kallaði	kölluðu

Það sem hefur gerst er að i hefur komið í stað a í fyrstu persónu eintölu, en u í stað i á nokkrum stöðum í fleirtölu. Reyndar hefur a líka breyst ýmist í u eða ö í fleirtölunni, en óþarft er að gera sérstaka grein fyrir þeirri breytingu, því að hún er sjálfkrafa afleiðing þess að u kemur fram í endingunni (u-hljóðvarp).

Allar þessar breytingar nema breytingin kalla > kalli í fyrstu persónu eintölu nútíð valda því að form viðtengingarháttar verður hið sama og framsöguháttar. Breytingin í fyrstu persónu eintölu nútíð hefur hins vegar þveröfug áhrif, því að til forna voru framsöguháttur og viðtengingarháttur þar eins, en nú mismunandi. Þetta passar hins vegar vel við það sem er vel þekkt, að aðgreining er yfirleitt meiri í ómörkuðum formdeildum en mörkuðum.

Ending annarrar persónu eintölu í nútíð hefur breyst í þeim sterkum sögnum þar sem stofninn endar á -r-. Áður höfðu þessar sagnir hina reglulegu endingu þessarar myndar, þ.e. -r (kallar, dæmir, brýt(u)r), og voru því t.d. ferr, af fara. Nú fá þær þess í stað -ð; ferð. Ef stofninn endar á þöndu sérhljóði (breiðu sérhljóði eða tvíhljóði) fá sagnir -rð (slærð). Sama gildir líka um veikar sagnir sem beygjast eins og telja (berð, af berja, knýrð, af knýja). Í sterkum sögnum með stofn sem endar á -s- verður endingin -t í annarri persónu eintölu nútíð (lest).

Myndir:

• Yfirlitsmynd: https://handrit.is/manuscript/view/is/GKS04-3274a/0#mode/2up. (Sótt 25.02.2025).
• https://handrit.is/manuscript/view/is/AM04-0147/0#mode/2up. (Sótt 25.02.2025).
• https://www.flickr.com/photos/gostya/39976268423. (Sótt 25.02.2025).

...