Hvaðan kemur orðið skápur í örnefninu Skápadalur?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvaðan kemur orðið skápur í örnefninu Skápadalur?
Skápadalur er jörð innst í Patreksfirði í gamla Rauðasandshreppi, Vestur-Barðastrandarsýslu. Í örnefnaskrá fyrir jörðina sem Jónína Hafsteinsdóttir tók saman árið 1978 kemur fram að í eldri skrá eftir Ara Gíslason sé sagt „að nafn jarðarinnar sé á reiki, sé stundum Skyttudalur eða Skytjudalur. Ólafía Ólafsdóttir segir, að nafnið Skyttudalur sé aðeins lítið þekkt en hitt ekki“.^[1] Árni Magnússon og Páll Vídalín skráðu jörðina í Jarðabók og þar stendur: „Skyttudalur (aðrir meina það heiti Skytiudaler). Allmennilega kallast jörðin Skápadalur“.^[2]

Svavar Sigmundsson er búinn að rannsaka örnefnið Skytja og segir í pistli: „Skytja í örnefnum getur því líklega ýmist verið ‘lítil (við)bygging, skot’ eða ‘eitthvað sem skotið er fram eða inn á milli’“^[3]. En í örnefnaskránni er að finna skýringu á nafninu Skápadalur og hún er þannig: „Dalurinn er hömrum girtur, og í botni hans er að sjá allhrikalegar klettamyndir. Er gizkað á, að í alla þá risaskápa, sem þar er að finna, sé nafnið sótt (A.G.)“.^[4]

Hvað nafnorðið skápur varðar má nefna að það er ekki talið vera meðal elstu íslensra orða. Í Íslenskri orðsifjabók Ásgeirs Blöndals Magnússonar segir að elstu heimildir um orðið séu frá 17. öld og að það merki:

húsgagn, hirsla oft kassalaga og með hillum (á eða við vegg); hvilft eða hola, t.d. inn í klett’. To. líkl. úr d. skab (fd.skap, skaap), sbr. einnig sæ. skåp og fær. skáp h., ættað úr mlþ. schap ‘skápur, ker,…’, sbr. fsax. skap ‘ílát, fat, bátur’. Sjá skapker, skapa og skeppa.“ Skýringin á kvenkynsorðinu skytja er þannig: „‘skúr, skyggni, (smá)viðbygging’; sbr. mlþ. schütte ‘skjólveggur, lokuslá’; skytja < *skutjōn, sbr. skot ‘horn, krókur’, skúti (1), skutur og skjóta. Orðið kemur líka fyrir í fno. og ísl. örn., sbr. t.d. Mið-Skytja (í Skag.).

Önnur tilvik um Skápa-nöfn á Íslandi koma í ljós við leit í örnefnasafni Árnastofnunar. Hér eru leitarniðurstöður af vefnum Nafnið.is, ásamt skýringu eða lýsingu á kennileitinu þar sem það er til:

1. Skápahellir (Geirastaðir, Skútustaðahreppi, Suður-Þingeyjarsýslu): engin skýring til í skránni.
2. Skápar(nir) (Kálfaströnd, Skútustaðahreppi, Suður-Þingeyjarsýslu): „Skápar. Það eru einskonar tröllkonu búrskápar í berginu vestan við Geitatjörn“.
3. Skápasteinn (Hjallkarseyri, Auðkúluhreppi, Vestur-Ísafjarðarsýslu): „Niður ... í fjörunni er steinn, allur í holum eða skvompum, sem kallaður er Skápasteinn“.
4. Skápholt (Miðhús, Bæjarhreppi, Strandasýslu): „Rétt neðan við [grjóthólinn] Kastala er Skápholt, lítið gróið, líkast því að það væri gömul urp og glufur inn í það“.
5. Skáphóll (Ytra-Fjall, Aðaldælahreppi, Suður-Þingeyjarsýslu): „Skáphóll. Stærsti hóllinn norðaustur af bæ með 2 klettum og er skápur eða skúti sunnan í þann syðri. Líkur til að nafnið sé gefið af börnum eða unglingum fyrri tíma, en glatað var það um aldamót. Gunnar halti kunni þetta nafn, er hann kom hér á gamals aldri og var spurður“.
6. Skápur (Stóri-Botn, Hvalfjarðarstrandarhreppi, Borgarfjarðarsýslu): „mjög djúpur skógarhvammur niður við Hvalskarðsárgilið, sem heitir Skápur“.
7. Skápur (Ríp I, Rípurhreppi, Skagafjarðarsýslu): „Yzt í þeim [Húsklöppum] er Skápurinn, e.k. hellir, einna líkastur herbergi með hálfopinni hurð. Inni er hálfrokkið, og vex þar hávaxinn burkni“.
8. Skápur (Sílalækur, Aðaldælahreppi, Suður-Þingeyjarsýslu): engin skýring, en sagt vera klettur.
9. Skápur (Steig, Dyrhólahreppi, Vestur-Skaftafellssýslu): „Efst í Kinninni er laut, sem heitir Skápur og er álagablettur. Er bannað að slá hann“.

Þar að auki eru tvö önnur dæmi í örnefnagrunni Landmælinga Íslands: Skápar, nafn á klettabelti á Elliðaey, Vestmannaeyjum; og Skápurinn, nafn á fiskimiðum austur af Langanesi.

Það er algengt fyrirbæri að líkingar eða myndhvörf séu notuð við nafngiftir kennileita: örnefni sem vísa til líkamshluta eru mörg.^[5] Hvað húsgögn í landslaginu varðar, þá koma upp í hugann örnefni sem innihalda liðinn sæti, kollur, bekkur, hilla og lengi mætti telja. Gaman er að benda á að í örnefnaskránni fyrir Ríp, þar sem örnefnið Skápur kemur fyrir, eru önnur myndlíkinga-örnefni, meðal annars Orgelklappir eða Orgelklöpp sem „Fengu ... nafn sitt af því, að syðst í þeim er lítill stallur, alveg eins og nótnaborð á orgeli. Við stallinn var líka sæti handa undirleikaranum. Og ekki nóg með það; aftan við er prýðilegur pallur fyrir kórinn“.^[6]

Tilvísanir:

1. ^ Örnefnaskrá yfir Skápadal; Ólafía Ólafsdóttir var fædd árið 1906 og var heimildarmaður.
2. ^ Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns, bls. 328.
3. ^ Svavar Sigmundsson, 2018.
4. ^ Örnefnaskrá yfir Skápadal.
5. ^ Emily Lethbridge, 2019.
6. ^ Örnefnaskrá yfir Ríp I.

Heimildir og mynd:

• Ásgeir Blöndal Magnússon, Íslensk orðsifjabók.
• Emily Lethbridge. (2019, 19. mars). Táin. Árnastofnun.
• Nafnið.is. Reykjavík: Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum.
• Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns gefin út af Hinu Íslenska fræðafjelagi í Kaupmannahöfn með styrk úr Ríkissjóði Íslands. Kaupmannahöfn: S. L. Möller. 6. bindi. 1938.
• Svavar Sigmundsson. (2018, 20. júní). Skytja. Árnastofnun.
• Örnefnaskrá fyrir Skápadal. Jónína Hafsteinsdóttir skráði. (1978). Örnefnasafn Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum.
• Mats Icelandic Image Library. © Mats Wibe Lund. Birt með góðfúslegu leyfi.

...