Er þjóðkirkjuskipanin í andstöðu við lög og hugsjón um algert og algilt trúfrelsi?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Er þjóðkirkjuskipanin í andstöðu við lög og hugsjón um algert og algilt trúfrelsi?
Upprunalega spurningin hljóðaði svona:

Hvers vegna er enn þjóðkirkja á Íslandi, (að því er virðist) í andstöðu við bæði lög og hugsjón um algert og algilt trúfrelsi? (Svar við fyrri hluta spurningarinnar er að finna hér.)

Kveðið er á um trúfrelsi í 63. og 64. gr. í Stjórnarskrá lýðveldisins og eru þær að mestu óbreyttar efnislega séð frá 1915 (þá nr. 46 og 47 ).^[1] Samkvæmt þessum ákvæðum ríkir hér bæði trúarlegt félagafrelsi og einstaklingsfrelsi. Þá nær trúfrelsið bæði til iðkunar trúar af hvaða tagi sem er sem og að vera með öllu óháður trúariðkun. Í því felst meðal annars frelsi undan því að greiða nokkur bein gjöld til trúfélaga sem maður tilheyrir ekki sjálfur. Einu áberandi takmörkin á trúfrelsinu eru „[…] að ekki má kenna eða fremja neitt sem er gagnstætt góðu siðferði eða allsherjarreglu.“^[2] Ekki má heldur skorast undan „almennri þegnskyldu“ af trúarástæðum.^[3] Hvað undir þessar takmarkanir fellur er ekki fullljóst að öðru leyti en því að gera verður ráð fyrir að um sé að ræða brot gegn lögum. Það heyrir því undir dómstóla að skera úr um hvort brot gegn ákvæðunum kunni að liggja fyrir.

Auk fyrrgreindra ákvæða er vikið að trúfrelsinu í jafnræðisreglu stjórnarskrárinnar (65. gr.) sem kom ný inn í hana 1995.^[4] Loks er kveðið á um það í Mannréttindasáttmála Evrópu (9. gr.) sem hefur lagagildi hér á landi síðan 1994.^[5] Á þessum stöðum er trúarleg mismunun bönnuð sem og ómálefnaleg takmörkun á trúfrelsinu. Í Mannréttindasáttmálanum segir þannig í 2. mgr. 9. gr.: „Frelsi manna til að rækja trú sína eða sannfæringu skal einungis háð þeim takmörkunum, sem lög mæla fyrir um og nauðsyn ber til í lýðræðislegu þjóðfélagi vegna almannaheilla, til verndar allsherjarreglu, heilsu manna eða siðgæði eða rétti og frelsi.“^[6]

Reynt hefur verið að koma til móts við vaxandi kröfur um trúarlegt jafnræði hér á landi með því að veita skráðum trúfélögum og lífsskoðunarfélögum hlutdeild í nokkrum þeim gæðum sem í þjóðkirkjufyrirkomulaginu felast. Einkum munar þar um að þessi félög njóta nú sama réttar til sóknargjalda og Þjóðkirkjan. Sú meinta mismunun trúfélaga sem oftast er bent á kemur einkum fram í því að háar fjárhæðir renna til Þjóðkirkjunnar sem gagngjald fyrir jarðir sem áður fyrr voru í eigu einstakra kirkna eða kirkjulegra stofnana en ríkisvaldið hefur tekið við eignarhaldi á eða hefur ráðstafað á annan hátt. Hér er þó ekki um trúarréttarlegt mál að ræða heldur eignarréttarlegt og verður það því ekki rætt hér.^[7]

Er þjóðkirkja andstæð hugsjónum um „algert og algilt“ trúfrelsi?

Trúfrelsi taldist lengi til mikilvægustu mannréttinda fólks þótt það hafi ef til vill vikið um set fyrir öðrum réttindum á hinum sekúlaríseruðu (veraldlegu) Vesturlöndum. Með „algeru og algildu“ trúfrelsi á fyrirspyrjandi væntanlega við fullt eða óskorað trúfrelsi. Í því sambandi má geta þess að frelsi er aldrei algert. Því fylgja alltaf einhverjar skyldur og jafnvel takmarkanir (sjá til dæmis hér framar).

Spurt er hvort þjóðkirkjuskipan sé andstæð hugsjónum um „algert og algilt“ trúfrelsi. Þeirri spurningu er torsvarað þar sem hugsjónir eru næsta einstaklingsbundar og oft settar fram á óljósan hátt. Þó má benda á að í alþjóðlegri umræðu á sviði trúarbragðaréttar hefur það sjónarmið verið ríkjandi að þjóðkirkjuskipulagið sem slíkt sé ekki andstætt trúfrelsi. Í ljósi þess má segja að íslenska leiðin, það er þjóðkirkja sem starfar í skjóli ríkisvaldsins, brjóti ekki í bága við viðtekin trúfrelsissjónarmið. Þar skiptir aftur á móti höfuðmáli hvernig fyrirkomulagið er útfært eða „framkvæmt“. Í því sambandi ber að spyrja nokkurra gagnrýninna spurninga og ríður þar mest á þessum: Hve mikilla forréttinda nýtur Þjóðkirkjan umfram önnur trú- og lífsskoðunarfélög? Eru þau forréttindi réttlætanleg út frá sjónarmiðum sem ekki taka tillit til guðfræði eða trúar? Leiða forréttindin til mismununar gagnvart öðrum trúfélögum og/eða einstaklingum sem ekki tilheyra Þjóðkirkjunni eða játa lútherska trú?

Miklu skiptir sem sé að mögulegt sé að rökstyðja sérstöðu Þjóðkirkjunnar með gildum, veraldlegum rökum. Virðast þar einkum koma til álita lýðfræðileg og söguleg/menningarleg rök. Er þar átt við hvort staða Þjóðkirkjunnar sem meirihlutakirkju réttlæti þá sérstöðu sem henni er veitt hverju sinni sem og hvort sameiginleg saga lútherskrar kirkju og gagnkvæm menningarleg mótun nægi sem réttlæting. Með þessu er í stuttu máli átt við að meðan lúthersk trú í þeirri mynd sem Þjóðkirkjan heldur á lofti er hluti af sjálfsmynd þorra þjóðarinnar og hann óskar nærveru kirkjunnar á áföngum mannsævinnar frá skírn til greftrunar virðist hófstillt þjóðkirkjufyrirkomulag ekki þurfa að brjóta í bága við viðtekin trúfrelsissjónarmið. — Þessu kann róttækt hugsjónafólk um trúfrelsi að vera ósammála. Hér er sem sé um matsatriði að ræða.

Tilvísanir:

1. ^ Stjórnarskrá um hin sjerstaklegu málefni Íslands uppfærð með öllum breytingum til og með 1915, Stjornarradid.is. (Sótt 2. febrúar 2024).
2. ^ Stjórnarskrá lýðveldisins Íslands nr. 33/1944, Althingi.is. (Sótt 2. febrúar 2024).
3. ^ Sama.
4. ^ Sama, 64. gr.
5. ^ Lög um mannréttindasáttmála Evrópu nr. 62/1994, Althingi.is. (Sótt 2. febrúar 2024).
6. ^ Sama.
7. ^ Um þetta er fjallað í öðru svari á Vísindvefnum, sjá hér: Væri hægt að einkavæða þjóðkirkjuna? https://www.visindavefur.is/svar.php?id=77065.

Mynd:

• Þingblót 2009.jpg - Wikimedia Commons. Höfundur myndar: Lenka Kovářová. Birt undir CC BY-SA 3.0 DEED leyfi. (Sótt 2.2.2024).

...