Hvað er átt við með hugtakinu atómskáld?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað er átt við með hugtakinu atómskáld?
Orðið „atómskáld“ á uppruna sinn í skáldsögu Halldórs Laxness, Atómstöðinni, sem kom út árið 1948. Orðið birtist fyrst á prenti í íslenskum blöðum og tímaritum árið 1950 og virðist undraskjótt hafa öðlast nokkuð skýra merkingu sem á sér algerlega tvær hliðar. Þannig virðist það hafa lifað allt til dagsins í dag. Annars vegar er það notað sem uppnefni um skáld sem ganga í berhögg við hefðina. Hins vegar er það notað sem lýsing á módernískum skáldskap, eða eins og málfræðingurinn Sveinn Bergsveinsson (1907-1988) segir í grein í tímaritinu Líf og list árið 1950:

Orðið atómskáld hef ég ekki búið til, ég heyrði það fyrst af vörum eins vinar míns. Það táknar yngsta hóp skálda vorra, sem hafa tileinkað sér nýjan stíl í ljóðagerð. Orðið atóm bendir fyrst og fremst til hins nýja tíma, því næst til tíma tilraunanna og tæknilegra framfara.^[1]

Sveinn átti raunar sjálfur eftir að nota hugtakið á neikvæðari hátt og gagnrýna ungu skáldin fyrir innihaldsleysi og fylgispekt við erlenda tískustrauma. Hugtakið „atómskáld“ hefur verið notað í fræðilegri umræðu um íslenska bókmenntasögu æ síðan, sem og í daglegu máli. Eysteinn Þorvaldsson (1932-2020) skrifaði árið 1980 bók sem nefndist Atómskáldin þar sem hann færir rök fyrir því að hin réttnefndu atómskáld séu Stefán Hörður Grímsson (1919-2002), Hannes Sigfússon (1922-1997), Sigfús Daðason (1928-1996), Einar Bragi (1921-2005) og Jón Óskar (1921-1998). Þessi afmörkun Eysteins hefur orðið býsna lífsseig í bókmenntasöguritum og kennslubókum.

Hugtakið atómskáld er áhugavert í sjálfu sér. Það er séríslenskt og á sér ekki hliðstæðu í bókmenntasögu annarra þjóða svo vitað sé þótt bókmenntastefnan sem það lýsir eigi það vissulega; það lýsir módernisma. Engu að síður hefur það lengi verið notað í umfjöllun um íslenska ljóðlist, bæði í rannsóknum og kennslu. Það má líklega einnig fullyrða að orðin atómskáld og atómljóð séu í mun meiri almennri notkun en velflest önnur bókmenntasöguleg hugtök.

Að lokum fór svo að hugtakið, sem upphaflega var skammaryrði, varð að heiðursnafnbót sem aðeins var notuð um útvalinn hóp skálda, að minnsta kosti á vettvangi bókmennta og gagnrýni. Það er þó engan veginn sjálfgefið að sá hópur þurfi alltaf að einskorðast við þau fimm skáld sem nefnd eru til sögunnar í fyrrnefndri rannsókn Eysteins Þorvaldssonar.

Tilvísun:

1. ^ Sveinn Bergsveinsson, „Sigfús Elíasson og atómskáldin“, Líf og list 1.6 1950, bls. 16.

Mynd:

• An atomic bomb is detonated underwater in the lagoon of Bikini Atoll, Harry S Truman National Historic Site, 1946. - PICRYL Public Domain Search. (Sótt 16.11.2022).

Þetta svar er fengið úr bókinni Íslenskar bókmenntir: Saga og samhengi, Hið íslenska bókmenntafélag, Reykjavík 2021. Textinn er lítillega aðlagaður Vísindavefnum....