Af hverju geta ráðherrar ráðið aðstoðarmenn án þess að auglýsa störf þeirra?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Af hverju geta ráðherrar ráðið aðstoðarmenn án þess að auglýsa störf þeirra?
Upprunalega spurningin var:

Af hverju eru ráðningar aðstoðarmanna ráðherra undanskildar lögum um auglýsingaskildu starfsmanna ríkisins?

Stutta svarið við spurningunni er að aðstoðarmenn ráðherra eru ekki ríkisstarfsmenn á sama hátt og annað starfsfólk ráðuneyta. Þeir eru ráðnir til sinna starfa eins lengi og ráðherra ákveður og aldrei lengur en ráðherrann sjálfur. Ráðningarsamband þeirra er því af allt öðrum toga en tíðkast alla jafna hjá hinu opinbera og þess vegna þarf ekki að auglýsa störf þeirra.

Til að útskýra þetta nánar er rétt að skoða fyrst lagaheimildina og rökstuðning löggjafans fyrir þessari undantekningu. Heimildina er að finna í 22. gr. laga um stjórnarráð Íslands þar sem kveðið er á um að ráðherra sé heimilt að ráða til sín tvo aðstoðarmenn (allt að fimm með ákvörðun ríkisstjórnar). Í ákvæðinu er sérstaklega tekið fram að ráðningin sé ekki auglýsingaskyld þrátt fyrir 2. mgr. 7. gr. laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins.

Það er meginregla að ríkið skuli auglýsa öll laus störf. Undantekningar frá þessari reglu má þó meðal annars finna í reglugerð um auglýsingar á lausum störfum og sérreglum, líkt og þeirri sem gildir um aðstoðarmann ráðherra.

Undantekningin er útskýrð á eftirfarandi hátt í lögskýringargögnum laga um Stjórnarráðið:

Aðstoðarmaður ráðherra, sem og ráðgjafi ráðherra, er eins og lagaákvæðið ber með sér einstaklingur sem er ráðherra til aðstoðar og hefur almennt verið litið svo á að ráðherra sé heimilt, þrátt fyrir jafnræðisreglu 65. gr. stjórnarskrárinnar og jafnræðisreglu 11. gr. stjórnsýslulaga, nr. 37/1993, að horfa til stjórnmálaskoðana þegar hann velur sér aðstoðarmann eða ráðgjafa.

[...] Þörf ráðherra fyrir pólitískt aðstoðarfólk er mikil og með sterku aðstoðarmannakerfi er auðveldara að tryggja aðgreiningu á milli hins tvíþætta hlutverks ráðherra sem stjórnvaldshafa annars vegar og pólitísks stefnumótunaraðila hins vegar. Aðstoðarmaður ráðherra og ráðgjafi ráðherra eru ekki embættismenn heldur starfa þeir í ráðuneyti sem ráðnir starfsmenn eins lengi og ráðherra ákveður en ekki lengur en ráðherrann sjálfur. Tekið er fram í ákvæðinu að ákvæði um auglýsingaskyldu í lögum um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins eiga ekki við um ráðningu aðstoðarmanna og ráðgjafa samkvæmt ákvæðinu.

Staða aðstoðarmanns ráðherra er sérstök og þar skiptir hlutlægt hæfi aðila til aðstoðar ekki endilega mestu, heldur frekar hve vel aðstoðarmaðurinn og ráðherrann geta unnið saman. Aðstoðarmaðurinn er bundinn tilteknum ráðherra og getur ekki starfað lengur en ráðherrann. Starfið er þess vegna persónubundið og heimilt er að líta til stjórnmálaskoðana við ráðningu aðstoðarmanna.

Í grein sem Gestur Páll Reynisson og Ómar H. Kristmundsson skrifuðu komust þeir að því að um átta af hverjum tíu aðstoðarmönnum ráðherra á tímabilinu 1974-2014 höfðu áður starfað innan stjórnmálaflokks ráðherrans. Í greininni segir þetta:

Draga má þær ályktanir af framangreindu að það sem mestu skipti við val ráðherra á aðstoðarmanni sé að hann hafi áður starfað innan flokks ráðherra og ráðherra þekki hann persónulega t.d. í starfi innan kjördæmis. Með þessu er undirstrikað að aðstoðarmaður er fyrst og síðast pólitískur trúnaðarmaður ráðherra. Val byggist síður á tiltekinni reynslu eða þekkingu, þó finna megi dæmi um slíkt.

Þar sem starfstími aðstoðarmanns er bundinn við ráðherrann getur aðstoðarmaðurinn misst starfið á marga vegu, oft vegna þess að ný ríkisstjórn tekur við með nýjum ráðherrum. Ráðningarsambandið er þess vegna mjög frábrugðið því sem gengur og gerist hjá hinu opinbera þar sem starfsöryggi í lagalegum skilningi er meira en á hinum almenna vinnumarkaði (hér er átt við að lagaleg umgjörð er meiri hjá hinu opinbera hvað varðar uppsagnir starfsmanna).

Frá aldamótunum 2000 hafa 64 einstaklingar sest í ráðherrastól en það heyrir raunar til algjörra undantekninga ef ráðherrar sitja lengur en 4 ár samfleytt. Því má með sanni segja að starfsöryggi þessara aðstoðarmanna ráðherra sé í litlu samræmi við það öryggi sem þeir starfsmenn hins opinbera sem ráðnir eru með venjubundnum hætti njóta.

Hið nána samstarf aðstoðarmanns við ráðherra, sem erfitt er að leggja mat á samkvæmt almennum hæfniviðmiðum, ásamt því takmarkaða starfsöryggi sem þeir njóta, eru því líklega helstu ástæðurnar fyrir þessari undantekningu frá meginreglu um auglýsingaskyldu.

Heimildir og mynd

• Alþingi - Frumvarp til laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins. (Sótt 25.11.2020).
• Alþingi - Frumvarp til laga um Stjórnarráð Íslands. (Sótt 25.11.2020).
• Alþingi - Ráðherrar frá 1904. (Sótt 25.11.2020).
• Gestur Páll Reynisson og Ómar H. Kristmundsson. Hverjir verða aðstoðarmenn ráðherra?. Stjórnmál og stjórnsýsla. 2. tölublað 2014. (Sótt 25.11.2020).
• Sigrún Ingibjörg Gísladóttir. Meðalhófsreglan við uppsögn ríkisstarfsmanna. Skemman. (Sótt 25.11.2020).
• Stjórnarráð Íslands - Fyrsta ráðuneyti Katrínar Jakobsdóttur. (Sótt 25.11.2020).
• Stjórnarráð Íslands - Reglur nr. 464/1996 um auglýsingar á lausum störfum með síðari breytingum. (Sótt 25.11.2020).
• Umboðsmaður Alþingis - Mál nr. 2677/2009. (Sótt 25.11.2020).

...