Hvenær var orðið satellite fyrst notað í stjarnvísindum?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvenær var orðið satellite fyrst notað í stjarnvísindum?
Orðið „satellite“ var fyrst notað í stjarnvísindum á fyrri hluta 17. aldar þegar þýski stjörnu- og stærðfræðingurinn Jóhannes Kepler (1571-1630) vísaði til nýuppgötvaðra fylgitungla reikistjörnunnar Júpíters með fleirtölumynd latneska orðsins satelles. Það gerði hann í riti sem kom út á latínu árið 1611. Stuttur titill verksins er Narratio de observatis quatuor Jovis Satellitibus eða Frásögn af athugunum á fjórum hnöttum Júpíters.

Ítalski eðlisvísindamaðurinn Galíléo Galíleí (1564-1642) hafði fyrstur manna greint frá þessum fylgitunglum í ritinu Sidereus Nuncius sem kom út 13. mars 1610. Á titilsíðu verksins er sagt frá „fjórum plánetum sem snúast kringum plánetuna Júpíter“. Hnettina nefndi Galíleó „Medicea Sidera“ sem merkir bókstaflega Medici-stjörnurnar, en ítalska-Medici ættin var velgjörðarfólk Galíleós.

Nafngiftin Medici-stjörnurnar festist ekki við tunglin fjögur sem nú kallast saman Galíleótunglin. Kepler stakk seinna upp á nöfnunum fjórum sem tunglin bera í dag: Jó (Íó), Evrópa, Ganýmedes og Kallistó. Þessi heiti komu fyrst fram á prenti í ritinu Mundus Jovialis 1614 eftir þýska stjörnufræðinginn Simon Marius (1573-1625).

Orðið satellite kemur úr latínu þar sem satelles var notað um 'skósvein' eða 'aðstoðarmann háttsetts einstaklings'. Það hentar því ágætlega til þess að lýsa hnetti í geimnum sem er á braut um massameiri hnött, alveg eins og aðstoðarmaðurinn snýst í kringum yfirboðara sinn. Latneska orðið á sér langa sögu og virðist upphaflega koma úr tungumáli Etrúra þar sem orðið 'zatlath' var haft um mann sem hélt á exi, en með því er átt við eins konar verndara eða lífvörð háttsettra manna.

Það var síðan enski eðlisvísindamaðurinn Isaac Newton (1643-1727) sem fyrstur manna áttaði sig á því að svonefndir kasthlutir yrðu að gervitunglum ef þeim væri gefinn nægur upphafshraði. Í bókinni Kerfi heimsins (e. A Treatise of the System of the World) sem Newton skrifaði um 1684 til 1685 en kom ekki út fyrr en eftir lát hans árið 1728, birtist myndin hér fyrir ofan. Á henni sést að ef fallbyssukúlu væri skotið ofan af fjallstoppi færi hún á braut um jörðu ef upphafshraðinn væri nógu mikill. Þótt Newton hafi ekki notað orðið „satellite“ um þennan kasthlut setti hann í fyrsta sinn í sögunni fram hugmyndina um manngerðan hlut sem færi á braut um massameiri hlut.

Heimildir:

• Angelo, Joseph A., Satellites. Infobase Publishing 2014. (Sótt 24.02.2020).
• Kepler digital: Herausgabe der Werke von Johannes Kepler. (Sótt 21.02.2020).
• Lines of Thought : Sidereus nuncius. (Sótt 24.02.2020).
• Sparavigna, Amelia Carolina, The Word Satellite, Its Origin From Etruscan And Its Translation Into Greek. Philica, 29. janúar 2016. (Sótt 21.02.2020).
• Satellite | Origin and meaning of satellite by Online Etymology Dictionary. (Sótt 21.02.2020).
• Topper, D. og Vincent, D.E., An analysis of Newton's projectile diagram - IOPscience, European Journal of Physics, 1999, vol. 20, nr. 1, bls. 59-66. (Sótt 25.02.2020).
• What Is a Satellite? | NASA. (Sótt 21.02.2020).
• Þorsteinn Vilhjálmsson, Heimsmynd á hverfanda hveli II, Mál og menning, Reykjavík 1987.

Myndir:

• Sidereus Nuncius - Wikipedia. (Sótt 21.02.2020).
• Newton's cannonball from A treatise of the system of the world. (Sótt 24.02.2020).

Höfundur þakkar Einari H. Guðmyndssyni, prófessor emeritus í stjarneðlisfræði við HÍ, fyrir yfirlestur....