Hvaðan kemur orðið prímus?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvaðan kemur orðið prímus?
Karlkynsorðið prímus (fleirtala: prímusar) vísar til eldunartækja sem einkum eru notuð í útilegum og ganga yfirleitt fyrir gasi; eldri gerðir notuðu steinolíu eða bensín sem þær breyttu í gas. Í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans má meðal annars finna eftirfarandi dæmi um orðið:

• Steinolíuvélin „Primus“ sem við vísindalega reynzlu bar langt af öðrum þesskonar vélum og er sú einasta sem sæmd hefir verið verðlaunum og gull og silfurmedalíum.
• Þegar hún hafði sýslað um stund við „prímusa“ og eldunaráhöld.
• Það leikur allt í höndunum á þeim manni. En prímusar eru nú mikilsti lagstir niður síðan rafmagnið kom.

Elstu dæmi um prímus í seðlasöfnum Orðabókar Háskólans eru frá lokum 19. aldar svo það er allgamalt í íslensku. Þangað er það að líkindum komið úr dönsku en sama orð er einnig notað í fleiri nágrannamálum, svo sem sænsku, norsku og ensku.

Upprunalega er Primus vörumerki og byggist á latneska lýsingarorðinu primus ‘fyrstur’. Þetta er því dæmi um að sérnafn, það er að segja heiti á tiltekinni vörutegund, hafi smám saman orðið að samnafni sem notað er almennt um slíka hluti óháð vörumerki. Slík þróun er vel þekkt í tungumálum og leiðir til þess að orðið hagar sér eins og hvert annað nafnorð í málinu, beygist eftir almennum reglum og af því eru mynduð ný orð, meðal annars eru dæmi um allmörg samsett orð með prímus að fyrri eða síðari lið í söfnum stofnunarinnar: prímuslogi, prímuslykt, prímusaviðgerð, ferðaprímus, rafmagnsprímus og fleiri.

Heimildir og mynd:

• Ritmálssafn Orðabókar Háskólans
• Íslensk orðabók. (3. útgáfa.) Reykjavík: Edda 2002.
• Íslensk orðsifjabók eftir Ásgeir Blöndal Magnússon. Reykjavík: Orðabók Háskólans 1989.
• Mynd: Matkapliit.jpg - Wikimedia Commons. Birt undir CC BY-SA 4.0 leyfi.

---

Þetta svar hefur einnig birst sem pistill á vef Stofnunar Árna Magnússonar og er birt hér með góðfúslegu leyfi....