Hvað er melgresi og vex það víðar en á Íslandi?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Hvað er melgresi og vex það víðar en á Íslandi?
Heimkynni melgresisins (Leymus arenarius) eru við Atlantshafs- og Eystrasaltsströnd Mið- og Norður-Evrópu og austur eftir Íshafsströnd Rússlands skammt austur fyrir Úralfjöll. Það er einnig bæði í Færeyjum og Jan Mayen. Önnur skyld tegund, dúnmelurinn (Leymus mollis), er ríkjandi vestanhafs, bæði á Grænlandi og með ströndum Kanada og Alaska yfir Beringssund til Kamtsjatka og Japan. Stofnar melgresis á Íslandi eru taldir fremur ungir í landinu.^[1]

Melgresi er stórvaxið, fjölært og afar grófgert gras, með 12-20 cm löngu og 10-18 mm breiðu axi á stráendanum. Smáöxin eru oftast þríblóma en stundum með fjórða blómið sem er þá gelt. Axagnirnar eru lensulaga, oddmjóar, 15-25 mm langar, ljósgrágrænar, oft lítið eitt hærðar. Blómagnirnar eru einnig lensulaga, grágrænar, kafloðnar, þær neðstu nærri jafnlangar og axagnirnar, þær efri styttri, oddhvassar en týtulausar. Blómin hafa þrjá fræfla með 5-7 mm langa, gulbrúna eða fjólubláa frjóhnappa og eina frævu með löngu, fjaðurhærðu fræni. Fræið er brúnt, aflangt, 8-10 mm langt. Stráin eru afar sterkleg, 2-7 mm í þvermál, hárlaus og mjúk. Blöðin eru breið, 5-10 mm, en verpast upp frá hliðunum í þurrki, blöð blaðsprota eru oft mjórri. Rótarkerfi er gríðarlega mikið og víðfeðmt, með innræna svepprót.

Melgresi er mjög auðþekkt frá öllum íslenskum grösum, bæði á mjög grófu axi og á stífum, ljósgráum blöðum sem í þurrki eru samanbrotin. Það líkist hins vegar mjög dúnmel, Leymus mollis (Trin) Pilg., sem er aðflutt tegund og lítið eitt ræktuð. Melgresi þekkist frá honum á því að stráin eru alveg hárlaus uppi við axið þar sem dúnmelurinn er aftur á móti loðinn af örstuttu hárlagi. Litningatalan er 2n=56.

Melgresið vex einkum í malar- og sandfjörum kringum allt landið, mikið er af því alls staðar þar sem foksandur er ofan fjöru og einnig langt inn í landi þar sem sendið er, bæði á öræfunum og í byggð. Á öræfunum er áberandi hvað það fylgir móbergssvæðinu þar sem sendnast er en sést annars nánast ekkert til fjalla. Það finnst allt frá láglendi upp í 800 m hæð, hæst skráð við Urðarháls norðan Vatnajökuls í um 850 m hæð. Nokkur munur er á standstofnum melgresis og stofnum inni í landi, m.a. með tilliti til saltþols og spírunarhegðunar fræja.^[2]

Melgresið myndar innræna svepprót sem líklega skiptir mjög miklu máli fyrir vöxt og afkomu á erfiðu búsvæði. Rannsóknir hér á landi benda til þess að það líði nokkur ár frá því að plantan kemst á legg þar til svepprótin hefur myndast.^[3][4] Kímplöntur sýna sérstaka aðlögun að hinu erfiða búsvæði í því að þær eru sérlega öflugar í að brjótast upp í gegnum lausan sand.^[5]

Nafngiftir tegundarinnar og einstakra plöntuhluta hennar eru mjög margar og lýsir Steindór Steindórsson þeim ítarlega í bók sinni um íslensk plöntunöfn.^[6] En algengustu nöfnin, auk melgresis, eru melur og melgras sem bæði eru notuð í fyrstu útgáfu Flóru Íslands. Melfjöður, melstöng og sandgras eða sandhafrar eru einnig nokkuð útbreidd nöfn.

Melgresið hefur lengi verið til margs konar nytja, meðal annars sem korn til manneldis. Strax í Njálu segir frá því að menn skáru mel og í máldögum kristbúa frá 12.-13. öld er melur talinn til hlunninda. Notkun melgresis var langútbreiddust í Vestur-Skaftafellssýslu og þar hafa varðveist sérstök og óvenjuleg orð sem tengjast verkun melgresis eða voru notuð yfir tiltekna hluta þess.^[7] Ræturnar voru ofnar í reiðingsdýnur og reipi og notaðar í saumband, mjólkurþvögur, strokksíur og fleira.^[8]

Melgresi er langöflugasta landgræðsluplanta Íslands og sú eina sem dugar til að binda óheft sandfok enda hefur uppgræðslustarf Landgræðslu ríkisins frá upphafi byggst mikið á þessari kröftugu og harðgerðu plöntu.^[9] Í nýlegri rannsókn á fæðuvali ísbjarna við Hudsonflóa í Kandada kom í ljós að þeir átu talsvert af melkorni.^[10]

Í Ferðabók Eggerts og Bjarna segir frá melgresi víða um landið og þess er sérstaklega getið hversu vel það þroskist í Haffjarðarey. Melgresið var einnig skráð eftir safni Königs frá 1765 undir nafninu Elymus arenarius.

Tilvísanir:

1. ^ Anamthawat-Jonsson, K. 2001. Genetic and genomic relationships in Leymus Hochst. Hereditas 135(2-3), 247-253.
2. ^ Sigurður Greipsson & A.J. Davy 1994. Germination of Leymus arenarius and its significance for land reclamation in Iceland. Annals of Botany 73(4), 393-401.
3. ^ Úlfur Óskarsson 2006. Melgresi og svepprætur – samlífi og sundurlendi. Í: Fræðaþing landbúnaðarins 2006, 421-424.
4. ^ Sigurður Greipsson & H. El-Mayas 2000. Arbuscular mycorrhizae of Leymus arenarius on coastal sands and reclamation sites in Iceland and response to inoculation. Restoration Ecology 8(2), 144-150.
5. ^ Sigurður Greipsson & A.J. Davy 1996. Sand accretion and salinity as constraints on the establishment of Leymus arenarius for land reclamation in Iceland. Annals of Botany 78(5), 611-618.
6. ^ Steindór Steindórsson 1978. Íslensk plöntunöfn. Bókaútgáfa Menningarsjóðs, Reykjavík, 207.
7. ^ Þóra Ellen Þórhallsdóttir 2015. Saga gróðurs og umhverfis á Brunasandi. Í: Brunasandur: Mótun lands og samfélags í yngstu sveit á Íslandi (ritstjóri Jón Hjartarson). Sögufélag Vestur-Skaftfellinga, Reykjavík, 71-140.
8. ^ Guðrún Bjarnadóttir 2017. Hefðbundnar grasnytjar á Íslandi með samanburð við Noreg og nágrannalönd. Landbúnaðarháskóli Íslands, Umhverfisdeild, 159.
9. ^ Sveinn Runólfsson 1988. Íslenska melgresið. Í: Græðum Ísland. Landgræðslan 80 ára, A. Arnalds ritstj. Landgræðsla ríkisins, Reykjavík, 131-138.
10. ^ Gormezano, L.J. & R.F. Rockwell 2013 Dietary composition and spatial patterns of polar bear foraging on land in western Hudson Bay. BMC Ecology 13:51 (131).

Myndir:

• Lyme Grass Leymus arenarius | Southport Lancashire | Len Worthington | Flickr. (Sótt 13.5.2019).
• Leymus arenarius habitus.jpeg - Wikimedia Commons. Höfundur myndar: Kristian Peters. Birt undir Creative Commons Attribution-Share Alike 3.0 Unported leyfi. (Sótt 13.5.2019).

---

Þetta svar er fengið úr bókinni Flóra Íslands. Blómplöntur og byrkningar eftir Hörð Kristinsson, Jón Baldur Hlíðberg og Þóru Ellen Þóhallsdóttur. Vaka-Helgafell gaf bókina út 2018. Svarið er birt með góðfúslegu leyfi höfunda og útgefanda. Textinn er lítillega aðlagaður Vísindavefnum....