Er til fornt íslenskt orð yfir það að hreinsa lús úr höfði?

Nafn þitt

Netfang þitt

Netfang móttakanda

Ruslpóstvörn =

Svar

Er til fornt íslenskt orð yfir það að hreinsa lús úr höfði?
Spurningin í fullri lengd hljóðaði svona:

Sonur minn Hannes, er að leika í Jörundi hundadagakonungi um þessar mundir í Færeyjum. Hann spurði mig um orð yfir lúshreinsun, á íslensku. Ég var með orðið, að kemba, og lúshreinsa, menn voru svo kallaðir lúsablesar, en það orð var nú notað í fleirri merkingum. Er til fornt orð yfir þessa athöfn að hreinsa lús úr höfði?

Nafnorðið lús og lýsingarorðið lúsugur finnast í fornmálsorðabók Johans Fritzners sem og orðasambandið sárt bítr soltin lús (1891 II:572). Elst dæmi um orðasambandið að leita einhverjum lúsa í Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans er frá lokum 18. aldar en ætla má að það sé talsvert eldra í töluðu máli. Um lúsakamb er elst dæmi í Ritmálsskránni frá miðri 19. öld og aðeins yngra er dæmi um lúsagreiðu, eða frá lokum 19. aldar.

Lúsin var svo algeng að ekki hefur þótt ástæða til að skrifa mikið um hana. Hugmynd um hvað menn reyndu til að losna við þennan óvinsæla gest má lesa um í stuttum kafla í riti Jónasar Jónassonar, Íslenzkir þjóðhættir (1961: 33) en bókin var rituð í lok 19. aldar. Þar segir meðal annars:

Lúsin var aftur manns eigin eign, enda var almennt álitið, að hún sprytti innan úr holdi manns og væri því ekki til neins að ætla sér að reyna að eyða henni útvortis frá, en ef menn átu mulninga (lúsamulninga), var það segin saga að menn skriðu kvikir í lús. Þó vildu flestir vera lausir við þessa gesti, sem von var, og var leitað ýmsra ráða, t.d. að leggja lúsalyng (krækiberjalyng) undir rúmfötin í rúmið, bera á sér bein úr dauðum manni, og Atli segir frá ýmsum ráðum við lús, til dæmis taka vel tilreyktan pípuhaus, mylja hann í duft og gera smyrsli af.

Neðanmáls stendur að öruggasta ráð til að eyða lús sé að taka lifandi kött og binda hann á bakið á þeim sem lúsugur er og láta köttinn liggja þar heila nótt. Þá séu lýsnar komnar í æxli eða kúlu undir skinninu þar sem kötturinn lá og ekki þurfi annað en spretta á kúluna og hleypa öllu út. (Mulningar (lúsamulningar) eru berin á sortulynginu. Atli er rit séra Björns Halldórssonar sem fyrst kom út 1790, leiðarvísir fyrir bændur).

Heimildir:

• Fritzner, Johan. 1891. Ordbog over det gamle norske Sprog. Andet Bind, Hl–P, bls. 572. Den norske Forlagsforening: Kristiania.
• Jónas Jónasson frá Hrafnagili. Íslenzkir þjóðhættir. 1961. Þriðja útgáfa. Einar Ólafur Sveinsson bjó undir prentun. Ísafoldarprentsmiðja h.f.: Reykjavík.
• Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans.

Myndir:

• Dagblaðið Vísir - DV, 04.07.1984 - Timarit.is. (Sótt 7.11.2018).
• Male human head louse | Male human head louse, Pediculus hum… | Flickr. (Sótt 21.11.2018). Myndin er birt undir leyfinu Creative Commons — Attribution-ShareAlike 2.0 Generic — CC BY-SA 2.0.

...